ΤΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*
Η εξήγηση των «ρεαλιστών» για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι απλή και, εκ πρώτης όψεως, εύλογη: ο Πούτιν αντέδρασε στρατιωτικά γιατί αισθάνθηκε ότι η Ρωσία «περικυκλώνεται» από το ΝΑΤΟ. Η παραδοχή είναι ότι οι υπερδυνάμεις προστατεύουν παντοιοτρόπως τα στρατηγικά συμφέροντά τους: όταν απειλούνται, επιτίθενται.
Όπως οι πλείστες μονο-αιτιακές εξηγήσεις, η συγκεκριμένη είναι υπερβολικά απλή για να είναι πλήρης. Αντιλαμβάνεται χονδροειδώς τις διακρατικές σχέσεις ως σκακιστικό παίγνιο. Τι παραλείπει; Το προφίλ των παικτών: τα περιθώρια επιλογής που διαθέτουν οι λήπτες αποφάσεων, τα οποία προσδιορίζονται από, μεταξύ άλλων, την κοσμοαντίληψη που υιοθετούν και τα πολιτικά-συμβολικά υλικά με τα οποία αυτή κατασκευάζεται. Ακόμα κι αν το ΝΑΤΟ δεν είχε «περικυκλώσει» τη Ρωσία, ο Πούτιν δεν θα έπαυε να είναι ο εθνολαϊκιστής ηγέτης ενός κλεπτοκρατικού απολυταρχικού καθεστώτος, με τυραννικό και αυτοκρατορικό παρελθόν. Τέτοιοι παίκτες είναι πάντα επικίνδυνοι για τους γείτονές τους.
Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η ηγεμονεύουσα σε αυτή Ρωσία έχασε χώρο επιρροής μεγαλύτερο από την έκταση της σημερινής ΕΕ, ενώ 25 εκ. Ρώσοι – δυνητική πηγή αλυτρωτισμού - βρέθηκαν εκτός Ρωσίας. Η οικονομική καταστροφή ήταν τεράστια. Μια πρώην αυτοκρατορία και υπερδύναμη μεταβλήθηκε σε επαίτη. Ο Πούτιν ομολόγησε ότι το εθνικό τραύμα ήταν κολοσσιαίο.
Οι πρώιμες αναφορές του, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, σε «δημοκρατία», κλπ. αντιπροσώπευαν αναφομοίωτη αναπαραγωγή κυρίαρχων τότε - αρεστών στη Δύση - αντιλήψεων παρά ισχυρές πεποιθήσεις. Ο Πούτιν δεν ήταν κομμουνιστής, αλλά ούτε και δημοκράτης. Ανατράφηκε σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, με κυρίαρχη την αυθαίρετη κρατική βία. Σε παλαιά συνέντευξή του περιέγραψε τον εαυτό του στο σχολείο ως «νταή» - δυναμικό, απρόβλεπτο, εκφοβιστικό.
Τα βιώματά του, υπό ιδιοτελή επεξεργασία σε ένα διαδραστικά διαμορφούμενο πολιτικό περιβάλλον, διαμόρφωσαν την κοσμοαντίληψή του. Θαυμάζει τα επιτεύγματα του Στάλιν, ιδιαίτερα την εκβιομηχάνιση, την πυρηνική ισχύ και το θρίαμβο επι του Ναζισμού. Θεωρεί τη ρωσική ψυχή ικανή για «θυσίες» ενώ τη δυτική «παρακμιακή», και τον φιλελευθερισμό – την κυρίαρχη δυτική κοσμοαντίληψη - «απαρχαιωμένο» και ιδεολογικό προκάλυμμα δυτικών επιδιώξεων ισχύος. Πιστεύει στον ρωσικό εξαιρετισμό, με βασικό στοιχείο την ιδεολογικοποιημένη (: εθνοφυλετική) Ορθοδοξία.
Ως πράκτορας της KGB διαμόρφωσε συνωμοτικό και ύπουλο χαρακτήρα. Αργότερα, ως αντιδήμαρχος της Αγίας Πετρούπολης, ασκήθηκε στην αυταρχική διακυβέρνηση, τις δολοπλοκίες και τη διαφθορά. Είναι επικεφαλής μιας χώρας δίχως δημοκρατική παράδοση, χωρίς ανεξάρτητα θεσμικά αντίβαρα, με ένα ιστορικά απολυταρχικό κράτος. Έχει επανειλημμένα τονίσει την αναγκαιότητα ισχυρού κράτους, το οποίο, στα ρωσικά συμφραζόμενα, παραπέμπει στη ρήση του Στάλιν, «Οι Ρώσοι χρειάζονται έναν τσάρο». Θεωρεί ότι οι διεθνιστές μπολσεβίκοι διέκοψαν την παράδοση του ρωσικού imperium. Τώρα επιδιώκει να την αναβιώσει.
Η εξουσία δεν μπορεί να ασκηθεί χωρίς ιδεολογική νομιμοποίηση: η εθνοκρατική αυτοσυντήρηση προϋποθέτει την οικοδόμηση κοσμοαντίληψης – συνεκτικής εικόνας για τον προσανατολισμό στον κόσμο. Καθότι ο Πούτιν δεν διαθέτει πολιτική ιδεολογία (σε αντίθεση με τους μπολσεβίκους), η κοσμοαντίληψή του είναι ένα συμπίλημα ψηφίδων από την εθνοφυλετική Ορθοδοξία των Ρομανόφ, τη ρωσική μυθολογία για τη γένεση του ρωσικού έθνους, την αυταρχική παράδοση του ρωσικού κράτους, και τη σταλινική τυραννία. Ως σύγχρονος τσάρος που δεν υπόκειται σε δημοκρατική λογοδοσία ταυτίζει την προσωπική του ισχύ με το εθνικό συμφέρον, και το εθνικό συμφέρον με ιμπεριαλιστικές αξιώσεις ισχύος.
Παραμερίζει την κληρονομιά του μπολσεβικικού διεθνισμού και ανακατασκευάζει εθνικιστικά τη ρωσική ιστορία, αρνούμενος την ύπαρξη της Ουκρανίας ως έθνος. Ρώσοι και Ουκρανοί είναι «ένας λαός» αποφάνθηκε σε δοκίμιό του τον Ιούλιο 2021, στο οποίο ουσιαστικά περιέγραψε το σκεπτικό της εισβολής. Η Ουκρανία «κατέχει ρωσική γη», σημείωσε. «Δεν είναι απλώς μια γειτονική χώρα. Είναι ένα αναπαλλοτρίωτο μέρος της ιστορίας, κουλτούρας και του πνευματικού μας χώρου», είπε στις 21/2/2022, αναγγέλλοντας την εισβολή. Πολύ απλά, η Ουκρανία είναι ένα ιστορικό ατύχημα· δεν έπρεπε να υπάρχει.
Η κατασκευή της Ιστορίας που εξαφανίζει τον Άλλο δεν είναι αρκετή. Πρέπει να συνοδευτεί και από την κατασκευή της απειλής, προκειμένου ο απειλητικός Άλλος να εξαλειφθεί. Η Ουκρανία αποτελεί εστία «αντιρωσικών ενεργειών», έγραψε ο Πούτιν στο δοκίμιό του. Η επιθυμία της για ένταξη στο ΝΑΤΟ ήταν μια πτυχή του ευρύτερου φιλοδυτικού ρεύματος που συνεπήρε τη χώρα από το 2004 και μετά. Η Πορτοκαλί Επανάσταση (2004) και η εξέγερση της Πλατείας Ανεξαρτησίας (2014) διατράνωσαν τον φιλοδυτικό – φιλελεύθερο δημοκρατικό – προσανατολισμό της.
Η άλλη όψη του ιδεολογήματος του «ενός λαού» είναι ότι δημοκρατία σε ένα αδελφό έθνος ενδεχομένως εξαπλωνόταν και στην πουτινική Ρωσία. Ήδη η ρωσική αντιπολίτευση φούσκωνε. Οι συνέπειες της Αραβικής Άνοιξης θύμισαν στον Πούτιν ότι και ο πιο απολυταρχικός ηγέτης δεν είναι ασφαλής. Ο κίνδυνος της δημοκρατικής μόλυνσης έπρεπε να αποτραπεί – η Ουκρανία, ως ιστορική ανωμαλία, να εξαλειφθεί.
Η εισβολή στη Γεωργία (2008) και στην Κριμαία (2014), και η ανεξέλεγκτη δράση του στη Συρία, έδωσαν στον Πούτιν την εντύπωση ότι είναι ακατανίκητος – μέθυσε από την επιτυχία. Ο «νταής» έμαθε να παίρνει, με ελάχιστο κόστος, αυτό που διεκδικεί. Η εισβολή στην Ουκρανία είναι η κίνηση ενός χθεσινού σχολικού τραμπούκου, μετέπειτα διεφθαρμένου γραφειοκράτη και σήμερα μεγαλομανούς δεσπότη που προστατεύει τα καθεστωτικά συμφέροντά του. Φυσικά ζημιώνει τη χώρα του αλλά αυτό ελάχιστα τον απασχολεί. Άλλωστε αυτός μόνον ορίζει τι συμφέρει τη χώρα του, δηλαδή τον εαυτό του.
*Καθηγητής στην Έδρα Columbia Ship Management και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (www.htsoukas.com)
