ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ. ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Η άνοδος και η πτώση της κλασικής Ελλάδας(2015, η ελληνική μετάφραση 2020), του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Stanford Josiah Ober είναι ένα βιβλίο πρωτότυπο, που όχι μόνο φέρει στο φως νέα και πολύ διαφωτιστικά δεδομένα για την πολιτική και οικονομική ζωή του αρχαίου ελληνικού κόσμου αλλά και, χρησιμοποιώντας, όπως λέγει στην κατακλείδα του βιβλίου(σ.527) «τα εξηγητικά εργαλεία της επιστήμης του 21ου αιώνα», συγκρίνει οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα (μισθούς και αγοραστική αξία σε λίτρα σιταριού, κατανομή εισοδήματος μεταξύ των πολιτών, κίνητρα για συνεργασία μεταξύ μη συγγενικών ομάδων) δυο εποχών πολύ απομακρυσμένων χρονικά μεταξύ τους, όπως εκείνη της κλασικής Ελλάδας με εκείνη της νεωτερικής εποχής στην Ευρώπη(18ο αι. στην Ολλανδία)(σσ. 185-192).Η μεγαλύτερη ωστόσο πρωτοτυπία του είναι η χρησιμοποίηση αυτού του υλικού για να εξετάσει ένα βασικό ερώτημα ιστορικών, κοινωνιολόγων και πολιτικών επιστημόνων σχετικά με το ποιοι είναι οι λόγοι που συνέβαλαν, ώστε οι Αθηναίοι και, μέσα από αυτούς οι Έλληνες γενικά, να επιτύχουν πρώτοι να δημιουργήσουν κράτη που εξασφάλισαν στους πολίτες τους για ένα σημαντικό- χρονικό διάστημα ένα συνδυασμό δημοκρατίας (πολιτοκεντρικά κράτη, ελευθερία, ισότητα, αξιοπρέπεια) και πλούτου, κάτι που οι άλλοι λαοί ούτε καν διανοήθηκαν τότε και που επανεμφανίστηκε μόλις τα τελευταία 150 χρόνια στον δυτικό κόσμο.
Λαμβάνοντας υπόψη του το γεγονός ότι «η κλασική Ελλάδα υπήρξε η κοινωνία, όπου πρωτοεμφανίστηκε ο πιο πάνω συνδυασμός σε μια μορφή την οποία μπορούμε να μελετήσουμε σε βάθος», και αποκλείοντας κάθε αφελή σκέψη ότι η εξαιρετική πρόοδος της Ελλάδας εκείνη την εποχή δυνατό να οφείλεται σε «κάποιο μυστηριώδες ελληνικό πνεύμα» ή σε ‘εγγενείς διαφορές’ ανάμεσα στους λαούς της Ανατολής και της Δύσης (σ.29), μελετά λεπτομερώς τις πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας για να μπορέσει να απαντήσει σε «ορισμένα θεμελιώδη ζητήματα που απασχολούν σήμερα τις κοινωνικές επιστήμες, όπως είναι το πρόβλημα της συλλογικής δράσης δίχως κεντρική εξουσία και ο ρόλος που παίζουν οι πολιτικοί θεσμοί στην οικονομική ανάπτυξη». Οι απαντήσεις αυτές, τονίζει ο συγγραφέας, «αφορούν επίσης μερικές απ’ τις σημαντικότερες προκλήσεις αλλά και τις πιο ελπιδοφόρες προοπτικές που έχουν σήμερα μπροστά τους οι δημοκρατικοί πολίτες στον δικό μας, αποκεντρωμένο κόσμο»(σ.29).
Οι δυσκολίες του συγγραφέα για επίτευξη αυτού του στόχου ήταν πολλές και τεράστιες. Η πρώτη δυσκολία ήταν η ανάγκη να γίνουν συγκρίσεις μεταξύ των κοινωνιών της αρχαίας Ελλάδας και των σημερινών δημοκρατικών και οικονομικά προηγμένων κοινωνιών. Βάσει του ιστορικιστικού επιχειρήματος, η κάθε κοινωνία είναι από ορισμένες απόψεις μοναδική και επομένως, δεν είναι ποτέ συγκρίσιμες μεταξύ τους, αφού η σύγκριση ομοιοτήτων οδηγεί σε ψευδείς αναλογίες(26). Ο συγγραφέας υπερβαίνει τη δυσκολία αυτή με το επιχείρημα ότι το βιβλίο του είναι και ιστορία και κοινωνική επιστήμη. Όπως τονίζει, «η κοινωνική επιστήμη (όπως και η φυσική επιστήμη) προϋποθέτει «τη δυνατότητα να εντοπίσουμε κανονικότητες πίσω από φαινόμενα που επιφανειακά διαφέρουν μεταξύ τους» (26-27). Για τον ίδιο λόγο το βιβλίο συνδυάζει ποσοτικές και ποιοτικές μεθόδους. Αυτό επιτρέπει στον συγγραφέα να χρησιμοποιεί κάποια απλά μοντέλα της θεωρίας παιγνίων(για παράδειγμα, το παίγνιο μεταξύ βασιλιά, Πόλης και μέλους της Ελίτ. Αποδόσεις για τον κάθε παίκτη), στηριζόμενος σε εδραιωμένες θεωρίες της κοινωνικής επιστήμης όσον αφορά την πολιτική συμπεριφορά και την πολιτική ανάπτυξη(27-28). Η δεύτερη δυσκολία ήταν να διερευνήσει κατά πόσο ο συνδυασμός δημοκρατίας και πλούτου δεν επιτεύχθηκε μόνο στην Αθήνα, την Κόρινθο και τις Συρακούσες αλλά και στην πλειονότητα των άλλων ελληνικών πόλεων -κρατών της εποχής εκείνης. Σύμφωνα με το βιβλίο, οι πόλεις αυτές βρίσκονταν σε 45 περιοχές που εκτείνονταν από τη βόρεια Αφρική (Κίνυψ, Κυρήνη και Ναύκρατις ), τη Σικελία (56 πόλεις), την Ιταλία και Καμπανία (16 πόλεις) μέχρι την Αδριατική (Φόρος και Επίδαμνος), τη βόρεια και την ανατολική παραλία του Ευξείνου Πόντου(Ολβία, Φάσις), την Κύπρο (9 πόλεις με συνολικό πληθυσμό 268 375) και την Κρήτη(49 πόλεις).Ο ολικός αριθμός των πόλεων-κρατών υπολογίστηκε στις 1035.
Τα πιο ενδιαφέροντα μέρη του βιβλίου είναι το κεφάλαιο Πώς εξηγείται ο πλούτος της Ελλάδας (193-227)και το υποκεφάλαιο. Πώς εξηγούνται οι επιδόσεις του Αθηναϊκού κράτους»(300-309). Στο πρώτο παρουσιάζει και αναλύει τρεις σύνθετους παράγοντες που εξηγούν την παραγωγή πλούτου:(α)το κλίμα και τη γεωγραφική θέση, β) τους ισόνομους κανόνες και τις κεφαλαιακές επενδύσεις, και γ) τον ανταγωνισμό, την καινοτομία και την ορθολογική συνεργασία.
Στο υποκεφάλαιο εστιάζει την προσοχή του σε τρία αλληλοσυνδεόμενα χαρακτηριστικά του αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος, τα οποία συνέβαλαν στην αποτελεσματικότερη κρατική απόδοση. Αυτά είναι η ομοσπονδιακή οργάνωση του κράτους, η τεχνογνωσία, και τα κίνητρα της ελίτ. Το ομοσπονδιακό σύστημα των δήμων και φυλών της Αθήνας που εισήγαγε η μεταρρύθμιση Κλεισθένη επέτρεπε σε κάθε Αθηναίο πολίτη να μετέχει σε τρία βαθμιδωτά επίπεδα, το επίπεδο του δήμου, το επίπεδο της φυλής και το επίπεδο της πόλεως. Αυτό βοηθούσε τους πολίτες να γνωρίζονται μεταξύ τους και να διευρύνουν διαρκώς την εμπειρία, την αυτοπεποίθηση και την εμπιστοσύνη μεταξύ τους. Οι δεξιότητες αυτές τους βοηθούσαν να συνεργάζονται μεταξύ τους ευκολότερα και αποτελεσματικότερα. Το δεύτερο χαρακτηριστικό ήταν η τεχνογνωσία σε τομείς όπως της διπλωματίας, της δημόσιας διοίκησης, της εξωτερικής πολιτικής, της ανέγερσης των τειχών, της στρατηγικής και της τέχνης του πολέμου. Η ομοσπονδιακή οργάνωση και οι συχνές πολιτικές συγκεντρώσεις έδιναν την ευκαιρία στους πολιτικούς και τους πολίτες να επισημαίνουν και να επιλέγουν τους πιο κατάλληλους σε κάθε τομέα για το καλό της πόλης ειδικούς. Το τρίτο χαρακτηριστικό ήταν ο θεσμός του προληπτικού οστρακισμού που εισήγαγε ο Κλεισθένης για να προλαμβάνει κάθε απόπειρα κάποιου μέλους της ελίτ της πόλης να επιχειρήσει παράνομη κατάληψη της εξουσίας. Στην αρχή του χρόνου, οι Αθηναίοι πολίτες καλούνταν να αποφασίσουν κατά πόσο το πολιτικό κλίμα στην πόλη προμήνυε κίνδυνο κατάργησης της δημοκρατίας σε βαθμό που να επιβάλλεται ο προληπτικός εξοστρακισμός κάποιου από τους πιο επικίνδυνους πολιτικούς. Η ψηφοφορία ήταν μια προειδοποίηση προς τους πολιτικούς να είναι προσεκτικοί. Η προειδοποίηση αυτή υπήρξε, όπως αποδείχτηκε, πολύ αποτελεσματική, αφού στο διάστημα των 180 χρόνων δημοκρατίας έγιναν μόνον 15 εξοστρακισμοί. Τα δημοκρατικά αυτά χαρακτηριστικά τα υιοθέτησαν πολλές ελληνικές πόλεις γιατί ήταν εύκολα αντιγράψιμα.
Από την παρουσίαση γίνεται φανερό, πιστεύω, πως το βιβλίο αυτό είναι πολύ χρήσιμο όχι μόνο για τους φιλολόγους, αλλά για κάθε μορφωμένο. Ειδικά για τους φιλολόγους είμαι βέβαιος πως θα γίνει ακόμα πιο χρήσιμο, όταν μπουν σε εφαρμογή τα προσφάτως εγκριθέντα νέα προγράμματα σπουδών Ιστορίας που εισηγήθηκε το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής της Ελλάδας, στα οποία περιλαμβάνεται και πρόταση για θεσμοθέτηση Εργαστηρίου Ιστορίας (βλέπε Καθημερινή Αθηνών, 28 Μαρτίου 2021,σ. 14)
Πρώην αναπλ. Καθηγητής
Πανεπιστήμιο Κύπρου
