ΤΗΣ ΔΡΟΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΤΤΑ-ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ*
Είναι γεγονός ότι τα πρόσφατα γεγονότα γύρω από την πανδημία του Κορωνοϊου, έχουν επηρεάσει τις ζωές όλων μας και πρωτίστως έχουν ορίσει νέα δεδομένα στην καθημερινότητα μας αφού καλούμαστε να εφαρμόσουμε κάπως πρωτόγνωρες, για τη φύση μας, πρακτικές όπως κοινωνική αποστασιοποίηση και αυτοαπομόνωση. Καθημερινά και ποικιλοτρόπως βομβαρδιζόμαστε από διάφορες πηγές σχετικά με τις μεθόδους προφύλαξης από τον ιό καθώς επίσης και τα ποσοστά κρουσμάτων που αυξάνονται κατακόρυφα στις χώρες ανά το παγκόσμιο. Θα ήθελα να προσεγγίσω την πανδημία του Κορωνοϊου κάπως διαφορετικά, αγγίζοντας μια από τις κοινωνικές διαστάσεις της πανδημίας.
Συγκεκριμένα, θα προσπαθήσω να αποδώσω το συσχετισμό μεταξύ της πανδημίας και των έμφυλων διαστάσεων ειδικά σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από πατριαρχικούς θεσμούς και στερεότυπα. Συγκεκριμένα θα ήθελα να επικεντρωθώ στην έννοια ‘άτυπη και μη αμειβόμενη εργασία φροντίδας (informal and unpaid caring labour). Κατά την άποψη μου, η πανδημία δυνητικά αυξάνει τις ανισότητες φύλου αφού οι γυναίκες παραμένουν το επίκεντρο κάποιων υποχρεώσεων, κάτι που θα προσπαθήσω να αναλύσω στη συνέχεια, παρουσιάζοντας τα επιχειρήματα μου μέσα από το πρίσμα μιας ψυχοκοινωνικής προσέγγισης σε σχέση με την έννοια ΄φύλο΄. Ας σκεφτούμε δηλαδή την έννοια ‘φύλο΄ σε σχέση με ένα περιβάλλον άγχους το οποίο δημιουργείται εξαιτίας των δεδομένων της πανδημίας. Άρα το ερώτημα έγκειται στο πώς οι γυναίκες δημιουργούν υποκειμενικότητες/ταυτότητες σε σχέση με το αγχωτικό πλαίσιο εξαιτίας της πανδημίας. Προσεγγίζω την έννοια ‘φύλο’ μέσα από μια κοινωνιολογική σκοπιά. Αυτό σημαίνει ότι τα άτομα δημιουργούν υποκειμενικότητες/ταυτότητες βασισμένες στις πράξεις τους (gender performativity). Έτσι το φύλο θεωρείται ως μια μεταβαλλόμενη οντότητα κάτι που αντικρούει παλαιότερες θεωρίες γύρω από το φύλο που αναφέρονταν σε μια δυαδική προσέγγιση (π.χ. άντρας, γυναίκα) εστιάζοντας στα βιολογικά τους χαρακτηριστικά.
Θέλοντας να συζητήσω τις πιθανές υποκειμενικότητες/ταυτότητες που δημιουργούνται, θα αρχίσω από ένα απλό ερώτημα: ‘Τι συμβαίνει με την ανεξαρτησία των γυναικών λόγω της εκδήλωσης του Κορωνοϊου;’. Διαχρονικά οι γυναίκες εναποθέτουν τις ελπίδες τους για πιθανότητες επαγγελματικής ανέλιξης σε εξωτερικές πηγές βοήθειας και στήριξης όπως νηπιαγωγεία, σχολεία, παππούδες, γιαγιάδες, νταντάδες επί πληρωμής κτλ. Τώρα έχουν να αντιμετωπίσουν το κλείσιμο των σχολείων και την απώλεια εξωτερικής βοήθειας. Επομένως οι γυναίκες καλούνται να συμπληρώσουν το κενό έχοντας ως δεδομένο ότι αναλαμβάνουν πλήρως κάποιες υποχρεώσεις που αφορούν την άτυπη φροντίδα μέσα στην οικογένεια. Σε κοινωνίες που ακόμα σε κάποιο βαθμό χαρακτηρίζονται από πατριαρχικά στοιχεία, τα στερεότυπα γύρω από την έννοια ΄φύλο΄ είναι αισθητά.
Αύτη τη περίοδο, οι γυναίκες φαίνεται να τοποθετούνται ως οι κύριες ΄φροντίστριες’για τους ασθενείς της πανδημίας δημιουργώντας την υποκειμενικότητα της ‘νοσοκόμας’ για τα άτομα, του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, που νοσούν. Επίσης οι γυναίκες πιθανότατα να είναι επίσης φροντίστριες για τα απομονωμένα ηλικιωμένα άτομα. Πέραν αυτού, οι γυναίκες που είναι παράλληλα μητέρες κάλλιστα τοποθετούνται και ως ‘εκπαιδεύτριες’ για τα παιδιά και τις σχολικές τους υποχρεώσεις αφού τώρα καλούνται να ανταποκριθούν στο νέο πλαίσιο εκπαίδευσης στο σπίτι (home schooling). Οι γυναίκες/μητέρες παιδιών με ειδικες ικανότητες έχουν να επιτελέσουν και το ρόλο της ‘θεραπεύτριας’ αφού οποιεσδήποτε θεραπείες έκαναν τα παιδιά τους καθημερινά τώρα πλέον έχουν αναβληθεί λόγω καραντίνας. Επιπρόσθετα, είναι αναμενόμενο ότι σε μια κοινωνία όπου ακόμα επικρατούν στερεότυπα σε σχέση με το ρόλο της γυναίκας στην οικογένεια, θα υπάρχει η τάση να αναμένεται από τη γυναίκα να δημιουργεί υποκειμενικότητες σχετικές με τον κοινωνικά αποδεχτό κανόνα της θηλυκότητας (femininity). Ως αποτέλεσμα, οι γυναίκες αυτή την περίοδο του εγκλεισμού είναι αναμενόμενο να αναλαμβάνουν ρόλους σχετικά με την φροντίδα του σπιτιού π.χ. καθαριότητα, μαγείρεμα κτλ. Ας μην ξεχνάμε ότι στις περιπτώσεις όπου οι γυναίκες εξασκούν τα επαγγελματικά τους καθήκοντα από το σπίτι μέσω τηλεργασίας, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο περίπλοκα, αφού οι υποκειμενικότητες που δημιουργούν σε σχέση με την άτυπη και μη αμειβόμενη εργασία φροντίδας συγκρούονται με την υποκειμενικότητα της ‘καριερίστριας’ και τις επιπρόσθετες προκλήσεις μιας τέτοιας ταυτότητας.
Δυστυχώς, η έννοια ‘άτυπη και μη αμειβόμενη φροντίδα εργασίας΄ αποσπά λιγότερο τη προσοχή αυτές τις μέρες συγκριτικά με τα άμεσα προβλήματα που προκύπτουν από την παγκόσμια πανδημία. Άρα είναι δευτερεύουσας σημασίας κάποιος να διερευνήσει στη παρούσα τις επιπτώσεις του κορωνοϊου σε σχέση με τις εμφύλες διαστάσεις. Είναι γεγονός ότι μελλοντικές επιδημίες είναι αναπόφευκτες. Συγκεκριμένα, οι έμφυλες ανισότητες αποτελούν ένα ενδιαφέρον πεδίο για ανάλυση σε σχέση με πανδημίες που ταλαιπωρούν κατά καιρούς την υφήλιο. Άρα καλό θα ήταν σχετική έρευνα να εξετάσει τις επιπτώσεις φύλου εν καιρώ πανδημίας αφού τέτοιες έρευνες θα επηρεάσουν τις ζωές εκατομμυρίων κοριτσιών και γυναικών του πλανήτη μας.
*Ακαδημαϊκός
Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης
Φύλο και Εκπαίδευση
