ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ. ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Ο εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας Ευτυχίας στις 20 Μαρτίου, που καθιέρωσε από το 2013 ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, αποτελεί, πιστεύω. μια πολύ καλή ευκαιρία για τους ανθρώπους, ιδιαίτερα τους νέους, να κάνουν μερικές σκέψεις γύρω από την ανθρώπινη ευτυχία και, πιο συγκεκριμένα, γύρω από τις διαχρονικές συγκινητικές προσπάθειες του ανθρώπου να βελτιώσει τη ζωή του, τις διάφορες κατά καιρούς παραδοχές και υποθέσεις του για την ουσία και τους παράγοντες της ευτυχίας και τους δρόμους /προσεγγίσεις που ακολούθησε από την αρχή μέχρι σήμερα στην αναζήτησή της.
Από την ανθρώπινη ιστορία φαίνεται ότι οι προσεγγίσεις που ακολουθήθηκαν χρονολογικά ήταν βασικά πέντε και, όπως ήταν φυσικό, αντανακλούν τις βασικές μεταλλάξεις του κυρίαρχου κατά καιρούς τρόπου σκέψης του ανθρώπου: α) η μυθική, β) η θρησκευτική ,γ) η φιλοσοφική /λογική, δ) η επιστημονική και ε)η πολιτική/οικονομκή. Η προσέγγιση που ακολούθησαν τα Ηνωμένα Έθνη, για παράδειγμα, το 2013 όταν κάλεσαν τα κράτη μέλη να βοηθήσουν τους πολίτες τους να επιτύχουν κάποιο βαθμό ευτυχίας ήταν πολιτική και οικονομική, αφού τα κάλεσαν να λάβουν πολιτικά και οικονομικά μέτρα, να εισαγάγουν δηλαδή οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, για την επίτευξη τριών στόχων, την εξάλειψη της φτώχιας, τον περιορισμό της ανισότητας και την προστασία του πλανήτη. Πολιτικά ήταν επίσης και τα μέτρα που εισήγαγε στις 4 Ιουλίου 1776 το Κογκρέσσο των ΗΠΑ με τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας που κατοχύρωνε τα δικαιώματα της ζωής, της ελευθερίας και της επιδίωξης της ευτυχίας. Από την ιστορία ξέρουμε πως η πολιτική αυτή προσέγγιση ήταν το αποτέλεσμα της λογικής προσέγγισης που εφαρμόστηκε με την επικράτηση τον 18ο αιώνα των αρχών του Διαφωτισμού, της εποχής δηλαδή του ορθού λόγου.
Οι προσεγγίσεις που προηγήθηκαν της πολιτικής και της φιλοσοφικής/λογικής ήταν πρώτα η μυθική και η θρησκευτική . Οι περισσότερο γνωστές αναφορές της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας στην ανθρώπινη ευτυχία ήταν δυο: Η πρώτη είναι ο μύθος που αναφέρει ο Ησίοδος για τη συνεχή επιδείνωση της ποιότητας του ανθρώπινου γένους και της συνεπακόλουθης ποιότητας της ζωής του καθώς το υλικό κατασκευής του ξεπέφτει πρώτα από χρυσό σε ασήμι, στη συνέχεια από ασήμι σε χαλκό και, τέλος, από χαλκό σε σίδερο, με τη μεσολάβηση της προσωρινής βελτίωσης με την παρεμβολή του ηρωικού γένους. Η δεύτερη περίπτωση είναι εκείνη του κουτιού της Πανδώρας που ήταν γεμάτο από όλα τα ανθρώπινα δεινά που είχε επεξεργαστεί ο Δίας για να τιμωρήσει τους ανθρώπους, και γι’ αυτό έπρεπε να κρατηθεί πάση θυσία κλειστό. Και στις δυο περιπτώσεις υπήρξε μεταστροφή από την ευτυχία στη δυστυχία η οποία οφειλόταν σε ανθρώπινο αμάρτημα ή λάθος.
Η θρησκευτική προσέγγιση με την ιστορία των δυο πρωτόπλαστων μοιάζει πολύ με τη μυθική. Και εδώ έχουμε την απαισιόδοξη μεταστροφή από την ευτυχία στη δυστυχία λόγω του προπατορικού αμαρτήματος που τιμωρήθηκε με την εκδίωξη του ανθρώπου από τον Παράδεισο και την τιμωρία τους με τα βάσανα του άντρα για το μεροκάματο και τις ωδίνες του τοκετού για τη γυναίκα.
Η φιλοσοφική προσέγγιση και, ιδιαίτερα εκείνη του Στωικού φιλόσοφου Μάρκου Αυρήλιου, δείχνει πόσο αφελής και εκτός πραγματικότητας ήταν η μυθική και η θρησκευτική προσέγγιση. Η Στωική φιλοσοφία βασίστηκε κυρίως στην έκδηλη αλήθεια της μεγάλης εξάρτησης του ανθρώπου από τη φύση και επομένως της φυσιολογικής συνέπειας της ανάγκης να αναζητεί και να βρίσκει την ευτυχία του σ’αυτή. Γι’ αυτό και πολύ συχνά, στο βιβλίο του Τα εις Εαυτόν αναφέρει παραδείγματα από τη φύση για να τονίσει ξανά και ξανά τη μεγάλη αλήθεια ότι η ανθρώπινη ευτυχία εξασφαλίζεται φυσιολογικά μέσα στη φύση και σύμφωνα με τους νόμους και τη βούληση της φύσης: «Γεννήθηκες, λοιπόν, μόνο για την ευχαρίστηση; Μόνο για να παθαίνεις και όχι για να ενεργείς; Δε βλέπεις τα μικρά φυτά, τα σπουργίτια, τα μυρμήγκια, τις αράχνες, τις μέλισσες, που το καθένα τους επιτελεί το έργο του συμβάλλοντας, στο μέτρο που του αναλογεί, στην τάξη του κόσμου; Κι εσύ από την άλλη δεν θες να κάνεις αυτά που αναλογούν στους ανθρώπους; Δεν βιάζεσαι να κάνεις αυτό που υπαγορεύει η φύση σου; Είναι που δεν αγαπάς τον εαυτό σου’ αλλιώς, και τη φύση σου θα αγαπούσες και τη βούλησή της. Εδώ, άλλοι άνθρωποι αγαπούν την τέχνη τους τόσο πολύ που τα δίνουν όλα γι’ αυτήν και μένουν νηστικοί και άλουστοι. Εσύ την φύση σου την εκτιμάς λιγότερο απ’ ό,τι ο χαράκτης εκτιμάει τη χαρακτική, ο χορευτής το χορό, ο φιλάργυρος τα λεφτά, και ο ματαιόδοξος τα ψίχουλα της δόξας. Ετούτοι, πάνω στην προσπάθειά τους, προτιμούν να μη φάνε και να μη κοιμηθούν, παρά να μείνουν στάσιμα αυτά που τους ενδιαφέρουν. Κι εσύ θαρρείς πως οι πράξεις με τις οποίες επιτελείς το κοινωνικό σου έργο είναι πιο ευτελείς και πως δεν αξίζει να επιδείξεις τον ίδιο ζήλο».
Η επιστημονική προσέγγιση, τέλος, είναι εκείνη του Αριστοτέλη, αφού στηρίζεται στη συνεχή παρατήρηση, επαγρύπνηση, ευελιξία, συνεχή αξιολόγηση της κατάστασης και λήψη των κατάλληλων μέτρων. Όπως εξηγεί η Αγγλίδα ακαδημαϊκός Edith Hall (σ.23), ο Αριστοτέλης συνιστά ότι για να βρούμε την ευτυχία πρέπει να βάλουμε στο τιμόνι της ζωής μας τον νου μας αντί τον αυτόματο πιλότο που έχουν οι πιο πολλοί άνθρωποι. Η ανάθεση της ζωής στον αυτόματο πιλότο είναι αποτέλεσμα εφησυχασμού, οκνηρίας, δειλίας, ανευθυνότητας και ελαττωματικής ηθικής βούλησης (έλλειψης ενσυναίσθησης και αδυναμίας σύλληψης των επιπτώσεων των πράξεων μας πάνω στους άλλους).
Τελικά, αν σκεφτεί κανείς όλη την ανθρώπινη περιπλάνηση για αναζήτηση της ευτυχίας και της κατάληξης στο συμπέρασμα του Αριστοτέλη ότι αυτή τελικά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη δική μας συμπεριφορά, θα μπορούσαμε να πούμε πως η όλη ιστορία μοιάζει με μια μεγάλη ειρωνεία.
*Πρώην αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
