Η δύναμη της γλώσσας

ΤΗΣ ΚΙΚΑΣ ΟΛΥΜΠΊΟΥ*

Με αφορμή τις καθημερινές ανακοινώσεις που αφορούν την πανδημία του κορωνοϊού – covid 19, με τις οποίες εδώ και δυο περίπου μήνες μας βομβαρδίζουν καθημερινά, με απασχόλησε, όχι βέβαια για πρώτη φορά, η σημασία και η δύναμη της γλώσσας. Πόσο δηλαδή δυο εκφράσεις που έχουν το ίδιο νόημα μπορεί, ανάλογα με τη διατύπωσή τους, να προκαλέσουν διαφορετικές σκέψεις και συναισθήματα.

Εν πρώτοις μια παρατήρηση για την καταφυγή στην ελληνική γλώσσα, όταν προκύψει ανάγκη δημιουργίας μιας καινούριας έννοιας. Για παράδειγμα, δεν ξέρω πότε ακριβώς παρουσιάστηκε η ανάγκη για δημιουργία της λέξης «πανδημία» (στα ελληνικά τη συναντούμε ήδη στον Πλάτωνα) στα αγγλικά. Όταν προέκυψε αυτή η ανάγκη,   την είπαν pandemic, όπως και την επιδημία epidemic. Γιατί; Γιατί καμιά λέξη άλλης γλώσσας δεν θα απέδιδε ακριβώς το νόημα και το περιεχόμενο της λέξης «πανδημία».

Στα ελληνικά υπάρχουν ποικίλοι τρόποι απόδοσης του ίδιου νοήματος. Μας λένε π.χ. «βρέθηκαν πέντε θετικά αποτελέσματα», ή «πέντε κρούσματα». Πολύ διαφορετική θα ήταν η εντύπωση αν μας έλεγαν «πέντε άτομα προσβλήθηκαν και αρρώστησαν από τον ιό». Το «πέντε κρούσματα» έχει μια αοριστία, δεν οδηγεί αμέσως τη σκέψη σε άρρωστα άτομα. Πολύ περισσότερο η λέξη «θετικά» αποτελέσματα, η οποία  συνήθως χρησιμοποιείται για κάτι καλό.

Ο θάνατος (και όχι μόνο τώρα με την πανδημία) ανακοινώνεται ως «έφυγε» ή «κατέληξε» ή ακόμα «κοιμήθηκε». (Αυτό το τελευταίο συνηθίζεται για μοναχούς, ιερωμένους κ.λπ.). Άλλη εντύπωση θα έκανε το «πέθανε». Με το «έφυγε» καταργείται η οριστικότητα του θανάτου, είναι σαν το άτομο να έφυγε για ένα ταξίδι, κάπου από όπου  θα μπορούσε και να ξαναγυρίσει. Με το «κατέληξε» υπονοείται ότι έφτασε κάπου, σ’ ένα τέρμα για το οποίο είχε ξεκινήσει. Όμως τίποτα δεν υποδηλοί ότι αυτό στο οποίο «κατέληξε» είναι χωρίς γυρισμό. Ακόμα και το «απεβίωσε» στη σκέψη των περισσοτέρων είναι λιγότερο απεχθές από το «πέθανε».

Κάτι που υποσυνείδητα μειώνει ακόμα περισσότερο τον φόβο από τον ιό, είναι ότι δεν ανακοινώνονται ονόματα όσων «κατέληξαν». Μόνο η ηλικία και, κατά κανόνα, ότι «το άτομο είχε υποκείμενα νοσήματα». Μα αν η τελική αιτία θανάτου ήταν ο ιός, γιατί τονίζονται τα «υποκείμενα νοσήματα», με τα οποία το άτομο αυτό θα μπορούσε να ζήσει άλλα πέντε ή δέκα χρόνια; Το μόνο που επιτυγχάνει αυτή η διατύπωση είναι οι περισσότεροι να σκεφθούν: «Α, εγώ δεν έχω υποκείμενα νοσήματα, δεν κινδυνεύω».

Το σχήμα αυτό λόγου, δηλαδή η αντικατάσταση μιας λέξης με άλλη που θεωρείται λιγότερο αρνητική ή δυσοίωνη (π.χ. «Εύξεινος Πόντος» αντί «Άξενος ή Τρικυμιώδης» ή «μείωση του εργατικού δυναμικού» αντί «απόλυση»), ονομάζεται στη Γραμματική ευφημισμός (και εδώ πάλι δάνειο στα αγγλικά: euphemism). Στην τωρινή πανδημία χρησιμοποιήθηκαν, πιστεύω, αρκετοί ευφημισμοί. Ελπίζω να μην παρασυρόμαστε από αυτούς και να μπορούμε να διακρίνουμε το ουσιαστικό νόημα των λέξεων.

 *Εκπαιδευτικός