Τα διδακτικά εγχειρίδια στην εκπαίδευση

ΤΗΣ ΜΑΙΡΗΣ ΚΟΥΤΣΕΛΙΝΗ  

Ο σάλος με το διδακτικό εγχειρίδιο των αγγλικών που εκθείαζε τον  Ατατούρκ έχει κοπάσει. Όμως η όλη εικόνα που δημιούργησε το συγκεκριμένο εγχειρίδιο δείχνει τις μεγάλες αδυναμίες του εκπαιδευτικού μας συστήματος αλλά και την αντιπαιδαγωγική θέση που συνεχίζει να έχει το εκπαιδευτικό εγχειρίδιο στην εκπαίδευση της Κύπρου.

Η αντίδραση που προκάλεσε, αφού με λανθασμένες διαδικασίες εγκρίθηκε, δείχνει ότι θεωρούμε ότι σκοπός του διδακτικού εγχειριδίου είναι να αντικαθιστά τον εκπαιδευτικό και να απομνημονεύεται ως περιεχόμενο από τους μαθητές. Παραμένει  ιερό ευαγγέλιο, το οποίο περιέχει την αδιαμφισβήτητη αλήθεια, την οποία ο/η εκπαιδευτικός «μεταφέρει» από το βιβλίο στα κεφάλια των μαθητών, και μάλιστα διά της ευθείας οδού. Αλήθεια, αν η μάθηση καλλιεργείτο με αυτό τον τρόπο, δεν θα χρειάζονταν σχολεία και εκπαιδευτικοί!

Αμφισβητείται βέβαια και η ποιότητα του ίδιου του εγχειριδίου, το οποίο εξυπηρετούσε με την έκδοσή του άλλες αγορές και τις οικονομικές ανάγκες της χώρας που το εξέδωσε, και όχι εκπαιδευτικές. Μονοσήμαντο, χωρίς τη δυνατότητα να καλλιεργήσει κριτική σκέψη και δεξιότητες, με προκαθορισμένες δραστηριότητες που απευθύνονται σε ένα αδιαφοροποίητο μαθητικό πληθυσμό, ο οποίος, επειδή έχει την ίδια ηλικία και συνυπάρχει σε μια τάξη, εξυπακούεται ότι έχει και τις ίδιες ανάγκες και κενά μάθησης.

Ο Michael Apple, από τους μεγάλους θεωρητικούς της εκπαίδευσης και της παιδαγωγικής, αναφέρεται στην αλήθεια, που δεν έχουμε ακόμη καταλάβει, σε σχέση με το ένα και μοναδικό και μονοσήμαντο εκπαιδευτικό εγχειρίδιο: Χρησιμοποιώντας ο Apple τον όρο deskilling (στέρηση δεξιοτήτων) των εκπαιδευτικών, ως αποτέλεσμα της διδασκαλίας του εγχειριδίου, συζητά και αναδεικνύει πώς ο εκπαιδευτικός χάνει κάθε ρόλο, εκμηδενίζεται ως παιδαγωγός,  μέσα από τη διδασκαλία του ενός διδακτικού εγχειριδίου, απογυμνωμένος από κάθε διδακτική-παιδαγωγική δεξιότητα οικοδόμησης γνώσης και στάσεων ζωής για κάθε μαθητή.

Η συζήτηση για τη συγγραφή, την επιλογή και τη χρήση των διδακτικών εγχειριδίων είναι και χρήσιμη και αναπόφευκτη, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη ότι βιώνουμε ένα σύστημα στο οποίο το αναλυτικό πρόγραμμα περιθωριοποιείται, για να ακολουθήσουν εκπαιδευτικοί και μαθητές (και φροντιστές)  διδασκαλία, με αυστηρή μάλιστα σειροθέτηση, των περιεχομένων του βιβλίου.  

Είναι ενδεικτικό το πιο κάτω περιστατικό της κουλτούρας που καλλιεργεί η προσκόλληση στην ύλη του βιβλίου και η στένωση σκέψης που δημιουργεί.  Όταν στην Ελλάδα είχε πεθάνει ο μεγάλος γελοιογράφος Αρχέλαος (Απρίλιος 1998), οι θεματοθέτες σε πανελλήνιες εξετάσεις επέλεξαν  ως θέμα στα Νέα Ελληνικά «Το γέλιο στη ζωή μας». Οι διαμαρτυρίες φροντιστών, καθηγητών, γονιών και μαθητών συντάραξαν την καθημερινότητα, με βασικό ερώτημα «πότε οι μαθητές μας διδάχθηκαν για το γέλιο»!  Δεν χρειάζεται, βέβαια, σχολιασμό το επιχείρημα ότι το γέλιο δεν ήταν εντός της ύλης του διδακτικού εγχειριδίου.  

Τις ίδιες αντιδράσεις είχαμε και πριν τρία χρόνια στην Κύπρο όταν σε Έκθεση Ιδεών στις παγκύπριες καθορίστηκε θέμα σύνθεσης από τρία διαφορετικά διδακτέα πεδία και όχι, όπως γινόταν συνήθως, από αναμάσηση πληροφοριών ενός πεδίου. Δώδεκα χρόνια εκπαίδευσης στα σχολεία μας και η δεξιότητα της σύνθεσης και παραγωγής νέων ιδεών «δεν ήταν στην ύλη».  

Στο τέλος αντί να διδάσκουμε τον μαθητή, διδάσκουμε το εγχειρίδιο, θέση που όφειλε να ανοίξει μια συνεχή και πολυεστιασμένη συζήτηση για τα εκπαιδευτικά μας πράγματα και το πώς το ένα και μοναδικό εγχειρίδιο γίνεται τυφλοσύρτης για μαθητές και εκπαιδευτικούς. Ο ρόλος του διδακτικού εγχειριδίου στην εκπαίδευση της Κύπρου είναι ανασχετικός  κάθε αλλαγής. Καθηλώνει σε εκπαίδευση χωρίς νόημα και σε απομνημόνευση, μακριά από την καλλιέργεια των δεξιοτήτων ζωής και κριτικής σκέψης…