ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΚΩΣΤΑ ΓΟΥΛΙΑΜΟΥ*
Α. Εποχή μετασχηματισμού
Παρακολουθώντας κανείς προσεκτικά όσα διαδραματίζονται στον Ενιαίο Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης, διαπιστώνει ένα πλέγμα ραγδαίων εξελίξεων και, κυρίως, μεταρρυθμίσεων. Όπως προκύπτει τόσο από το πρόσφατα χρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε πρόγραμμα NEWLEAD (Innovative Leadership & Change Management in Higher Education), όσο και από τις τακτικές ευρωπαϊκές εκθέσεις υλοποίησης, παρατηρείται κινητικότητα προσαρμογής ως προς τη μεταρρύθμιση των συστημάτων πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στα κράτη μέλη της ΕΕ, όπως και πέραν αυτής. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές συνάδουν όχι μόνο με το στόχο των Βρυξελλών για τη δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Χώρου Εκπαίδευσης έως το 2025, αλλά και με τις σχετικές θεσμικές διαβουλεύσεις που διεξάγονται εσχάτως στην Ευρώπη, έχοντας ως επίκεντρο τη διαμόρφωση πολιτικών με άξονα το μέλλον των πανεπιστημίων μέχρι το 2030.
Τα πανεπιστήμια στην Ευρώπη έχουν ήδη φθάσει σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας τους. Για να μπορέσουν να ξεπεράσουν τις σημερινές και μελλοντικές προκλήσεις, οφείλουν να καλλιεργήσουν έναν θεσμικό μετασχηματισμό, τέτοιον που να ανταποκρίνεται ολιστικά και αποτελεσματικά στα νέα δεδομένα, όπως καθορίζονται από τις ανάγκες της εποχής. Άλλωστε, το λεγόμενο πανεπιστήμιο της νεωτερικότητας, όπως αναδύθηκε στην Ευρώπη του 19ου αιώνα και στηρίχθηκε μέχρι και την περασμένη δεκαετία στο Χουμπολτιανό ιδεώδες, φαίνεται εκ των πραγμάτων πως αρχίζει να αντικαθίσταται - ως αποτέλεσμα βαθύτερων κοινωνικών και εκπαιδευτικών δυνάμεων - από μια νέα θεσμική ιδιότητα, ρόλο και ταυτότητα των πανεπιστημίων ανά την Ευρώπη. Αν, φερ´ ειπείν, το 85% των επαγγελμάτων που θα ασκούνται το έτος 2030 δεν υπάρχουν σήμερα, τότε αντιλαμβάνεται κανείς την αναγκαία, όσο και κρίσιμη εισαγωγή θεσμικών μετασχηματισμών που χρειάζεται το πανεπιστημιακό οικοσύστημα.
Ταυτόχρονα, θα έλεγα πως με πρακτικές που επιχειρούν να προσαρμόσουν την πραγματικότητα στην Προκρούστια κλίνη παρωχημένων αντιλήψεων, δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί ο αναγκαίος θεσμικός μετασχηματισμός από τα καθ’ ύλη αρμόδια Υπουργεία, πολύ δε περισσότερο από τα ίδια τα πανεπιστήμια. Επειδή το ζητούμενο δεν είναι η μουμιοποίηση των πανεπιστημίων, αλλά ο μετασχηματισμός τους σε ζωντανούς οργανισμούς με προστιθέμενη κοινωνική, οικονομική, επιστημονική και πολιτισμική αξία: υλική και άυλη.
Προς επίρρωση, σπεύδω να αναφέρω το γεγονός ότι πριν από λίγες μέρες ήρθε στη δημοσιότητα η ενδιάμεση έκθεση «Universities without walls a vision for 2030» της Ευρωπαϊκής Ένωσης Πανεπιστημίων. Πρόκειται για μια σαφώς σημαντική έκθεση, της οποίας οι συντάκτες αποκαλούν την περίοδο που διανύουμε ως «σημείο αιχμής», τη δε δεκαετία ως «εποχή μετασχηματισμού». Με βάση τη συγκεκριμένη έκθεση, ελπίζω να αρχίσει ένας γόνιμος διάλογος και στην Κύπρο μεταξύ των πανεπιστημίων, του Υπουργείου Παιδείας, της Βουλής και οργανωμένων κοινωνικών φορέων.
Β. Κουλτούρα διαρκούς μετασχηματισμού
Εφόσον η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση Πανεπιστημίων καθορίζει τις εκπαιδευτικές πολιτικές της δεκαετίας 2020-30 με όρους μετασχηματισμού, τότε και το πανεπιστημιακό οικοσύστημα οφείλει να διέπεται από κουλτούρα διαρκούς μετασχηματισμού. Από δομικές διαδικασίες και δράσεις με επίκεντρο τον συστημικό μετασχηματισμό, με μετρήσιμους στόχους και αποτελέσματα ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Σε κάθε περίπτωση, οι πυλώνες του νέου Ευρωπαϊκού υποδείγματος πανεπιστημιακής εκπαίδευσης διέρχονται μέσα από την πολιτική της ολιστικής ανάπτυξης, της διεθνοποίησης και της διασύνδεσης με την κοινωνία. Αυτό τουλάχιστον το υπόδειγμα διακηρύσσεται ή/και υλοποιείται τα τελευταία χρόνια σε πλείστους πανεπιστημιακούς οργανισμούς της Ευρώπης. Μολοταύτα, ο σχεδιασμός και η βιωσιμότητα (οικονομική, επιστημονική και κοινωνική) του εν λόγω εκπαιδευτικού υποδείγματος θα κριθεί επί ενός σημαντικού συστατικού, άμεσα συνδεδεμένου με τη λειτουργία των πανεπιστημιακών οργανισμών. Αναφέρομαι ειδικά στην εκκόλαψη και εμπέδωση μιας ειδικής κοινωνικής και πολιτισμικής καινοτομίας: της κουλτούρας διαρκούς μετασχηματισμού.
Τα πανεπιστήμια, από σήμερα μέχρι και το τέλος αυτής της δεκαετίας, έχουν να αντιμετωπίσουν πρωτόγνωρες συνθήκες σε όλα τα πεδία και τα επίπεδα.
Παράλληλα, είναι φανερό τοις πάσι πως εντείνεται και εκτείνεται ο ανταγωνισμός όχι μόνο μεταξύ πανεπιστημίων ή/και Σχολών αλλά και μεταξύ κρατών. Εν πολλοίς, στην εποχή μας ο εκπαιδευτικός και ερευνητικός ανταγωνισμός δεν αποκτά μόνο χαρακτήρα διεθνή αλλά προπάντων πολυεθνικό.
Χωρίς, επομένως, κουλτούρα διαρκούς μετασχηματισμού είναι αφενός εξαιρετικά δύσκολη η ουσιαστική σύζευξη των πανεπιστημίων με τις κοινωνικο/οικονομικές εξελίξεις, αφετέρου καθίσταται αδύνατη η ίδια η βιωσιμότητα τους (υλική και άυλη). Συνελόντι ειπείν, ενδεχόμενο έλλειμμα ή/και απαξίωση αυτής της κουλτούρας - λόγω στάσεων και αντιλήψεων που παραπέμπουν σε καθεστώς είτε δυσπροσάρμοστης και στατικής νοοτροπίας είτε γραφειοκρατικών αγκυλώσεων-, δυνατόν να αποτελέσει τροχοπέδη για βιώσιμη ανάπτυξη, θέτοντας τα πανεπιστήμια σε τροχιά διακινδύνευσης. Εξ άλλου, ουδέποτε η γνώση ήταν έννοια στατική και προσδιορισμένη άπαξ διά παντός. «Τα πάντα ρεί και μηδέποτε κατά τ' αυτό μένειν», για να θυμηθούμε την παροιμιώδη φράση που αποδίδεται στον Ηράκλειτο. Τούτου δοθέντος αυθύπαρκτο και το ερώτημα: αποτελεί ή όχι άκρον άωτον αντίφασης, αν οι πανεπιστημιακοί οργανισμοί της Ευρώπης -ως κατεξοχήν παραγωγοί γνώσης- παραμένουν προσκολλημένοι σε καθηλωτικά ειωθότα του παρελθόντος;
Πρόδηλα, η ερώτηση δεν είναι ρητορική. Τουναντίον, συνδέεται άμεσα με την ευθύνη του πανεπιστημιακού οικοσυστήματος να θωρακιστεί με όρους και πρακτικές διαρκούς μετασχηματισμού. Άλλωστε τα πανεπιστήμια είναι ζωντανοί και όχι στατικοί οργανισμοί και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζονται προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της δεκαετίας. Επιπλέον, ο Ενιαίος Ευρωπαϊκός Χώρος Ανώτατης Εκπαίδευσης έχει ανάγκη από ένα υπόδειγμα πανεπιστημίου που, χωρίς να αρνείται τον ιστορικό και επιστημονικό του ιστό, μπορεί να γίνει εν τοις πράγμασι ο βασικός πυλώνας βιώσιμης ανάπτυξης στη σημερινή κοινωνία/οικονομία της γνώσης. Να γίνει, συν τοις άλλοις, ο κομβικός βραχίονας παιδείας και πολιτισμού και όχι απλά να παραμείνει ένας μηχανισμός εκπαίδευσης.
*Πρύτανης
Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου
