ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΚΟΥΜΑ*
Μέσα στην καταχνιά αυτών των ημερών, αποστερημένοι, εξ ανάγκης, της φυσικής μας παρουσίας εντός των ιερών ναών, ο νους και η ψυχή στρέφεται ευλαβικά και ικετευτικά προς τη Μεσίτρια των Ουρανών, την Παναγιά μας, για να μεσολαβήσει για τη σωτηρία των ανθρώπων. Ο νους ξαστοχά και μένει προσκολλημένος στον Ακάθιστο Ύμνο (συνδεδεμένο με τη θρησκευτική και ιστορική μας παράδοση και με συρρικνωμένο τον χρόνο – παρελθόν – παρών – μέλλον), προετοιμαζόμενος παντοιοτρόπως για τη Μεγάλη και Αγία Εβδομάδα, τη Σταύρωση και την Ανάσταση του Κυρίου.
Η ονομασία «Ακάθιστος», η οποία από τον Ύμνο επεκτάθηκε στην ακολουθία, αποδίδεται στο εξής ιστορικό γεγονός: οι κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως, στα χρόνια του Βασιλέως Ηρακλείου και του Πατριάρχου Σεργίου (626), ευχαρίστησαν τη Θεοτόκο για την απαλλαγή της Πόλεως από την πολιορκία των Αβάρων και των Περσών και έψαλλαν τον Ύμνο όρθιοι (μη καθήμενοι). Σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, χρειάζεται ακόμη περαιτέρω έρευνα για επιβεβαίωση της πατρότητας και του χρόνου σύνταξης του Ακαθίστου Ύμνου.
Ο Ακάθιστος Ύμνος (ή Οι Χαιρετισμοί ή Τα Κοντάκια) θεωρείται ως ένας από τους πιο προσφιλείς Ύμνους της Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης και φιλολογικό μνημείο άφταστης τελοιότητας. Το θέμα του έχει σχέση με τη Θεοτοκολογία και επομένως και με τη Χριστολογία.
Η ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου τελείται τις πέντε πρώτες εβδομάδες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, κάθε Παρασκευή. Αποτελείται από το Προοίμιο και 24 στροφές οι οποίες ονομάζονται Οίκοι και αρχίζουν από ένα γράμμα του αλφαβήτου μας (Α-Ω). Τις τέσσερις πρώτες εβδομάδες διαβάζονται κάθε φορά έξι Οίκοι, ενώ την πέμπτη Παρασκευή διαβάζονται και οι 24 Οίκοι. Ο Ύμνος είναι μορφολογικά ένα κοντάκιο, με αλφαβητική ακροστιχίδα, ωστόσο παρουσιάζει διαφορές σε σχέση με την παραδοσιακή μορφή των κοντακίων. Υπάρχουν 24 ανόμοιοι, εναλλασσόμενοι Οίκοι με διαφορετικά εφύμνια αντίστοιχα (Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε, Ἀλληλούϊα), κάτι μοναδικό στη μορφολογία των κοντακίων.
Ο εν λόγω Ύμνος χωρίζεται σε δύο μέρη, από τα οποία το πρώτο θεωρείται το ιστορικό βιβλικό ή διηγηματικό (Α - Μ), ενώ το δεύτερο είναι το θεολογικό- δογματικό (Ν - Ω), στο οποίο ο ποιητής επικεντρώνεται στην ενανθρώπιση του Κυρίου και στη σωτηρία των πιστών. Άλλη διαφορά του Ακαθίστου Ύμνου με τα γνωστά κοντάκια είναι η έλλειψη θεματικής ενότητας, εφόσον δεν έχουμε ένα θέμα, αλλά πλήθος θεμάτων. Το πρώτο μέρος του Ύμνου στηρίζεται στην αφήγηση του ευαγγελιστή Λουκά, ενώ στο δεύτερο μέρος ο υμνογράφος εμπνέεται κυρίως από το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο και κατά δεύτερο λόγο από το κατά Ματθαίον. Το δεύτερο μέρος περιέχει κυρίως θεολογικά θέματα, χριστολογικά και μαριολογικά. Κλασσικό και αριστουργηματικό προοίμιο στον Ακάθιστο Ύμνο, στη σημερινή λειτουργική πράξη, είναι το γνωστό «Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια…».
Σιγοψάλλουμε, με ιερή συγκίνηση, μαζί με τον Αρχάγγελο Γαβριήλ και τους ψαλτάδες τους κανόνες και με τους ιερείς τους οίκους. Η ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου, λαμπρό δείγμα της Υμνογραφίας, απευθύνεται με ευλαβική οικειότητα και κατάνυξη στη Μητέρα του Χριστού, την Ανύμφευτον Νύμφη, την αειπάρθενον Θεοτόκο Μαρία (η αειπαρθενία της Θεοτόκου αποτελεί θαύμα της παντοδύναμης θείας βουλής, γεγονός μυστηριακό και σωτηριολογικό) προς δόξα, ευχαριστία, δέηση και ικεσία προς τον Θεό. Ο ποιητής του Ακαθίστου Ύμνου (είτε είναι ο Ρωμανός ο Μελωδός είτε οποιοσδήποτε άλλος) ταυτίζεται με τον λαό και διαλέγεται με τον Δημιουργό, χρησιμοποιώντας το α΄ ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο. Στον Θεό απευθύνεται στο β΄ ενικό πρόσωπο, το οποίο δηλώνει αμεσότητα και οικειότητα, όπως και το β΄ ενικό πρόσωπο της προστακτικής, ως ένα έμμετρο κήρυγμα, που με τη μελωδία εισδύει στις ψυχές των πιστών και ωθεί σε πνευματική ανάταση και στη βούληση προς την τελείωση.
Η αλλεπάλληλη επίκληση της χαράς, της αγαλλίασης, της λύτρωσης, που σκεπάζουν και αυτές τις επικλήσεις για τη σωτηρία της ψυχής και από κινδύνους, προσφέρει έναν ενθουσιώδη τόνο στον Ύμνο, ανάλογο με την εαρινή διάθεση του ανθρώπου. Ο Ύμνος είναι δυνατόν να ευεργετήσει τις ψυχές μας, να γεννήσει ψυχική ευφορία, σε συνδυασμό με το μέλος και με την όλη ακολουθία. «Ο βυζαντινός υμνογράφος του Ακάθιστου έχει ένα τέλειο ζωγραφικό αίσθημα… Το ζωγραφικό χρώμα το αντικαθιστά η μουσικότητα, ένα λυρικό όραμα, και η οπτασία κατεβαίνει στον κόσμο των αισθήσεων, στην εντυπωμένη φυσική εικόνα. Ο κόσμος των ιδεών σμίγει με τα υλικά πλάσματα. (Κ. Μητσάκης)
Όπως όλοι οι βυζαντινοί ύμνοι, έτσι και ο Ακάθιστος Ύμνος έχει ρυθμοτονικά μέτρα, στηρίζεται δηλαδή στον αριθμό των συλλαβών (ισοσυλλαβία) και στη θέση του τόνου (ομοτονία) κατά στίχο. Σχεδόν κάθε λέξη του από την κοινή ομιλία ανάγεται προς την ποιητική γλώσσα, από την ακουστική της ύλη προς τη σημασιολογική της εξαΰλωση. Λέξεις της ομηρικής, της ελληνιστικής και της μεσαιωνικής περιόδου συντίθενται σε ισοσύλλαβες προτάσεις με ποικίλα λογοτεχνικά σχήματα, όπως για παράδειγμα υπερβατά, παρηχήσεις, ομοιοκαταληξίες, ομοιοτέλευτα και ομοιοκάταρκτα, ζωντανεύουν διαλόγους, παρουσιάζουν αντιθέσεις και απείρου κάλλους εικόνες.
Λέξεις και φράσεις από τους στίχους του Ακαθίστου Ύμνου έχουν περάσει στο στόμα του λαού μας, ως παροιμίες: «Ἄγγελος πρωτοστάτης», για κάποιον που εμφανίζεται απροσδόκητα ή σαν αρχηγός, «ἐξίσταμαι καί ἵσταμαι», δηλαδή απορώ, «χαῖρε βάθος δυσθεώρητον», ειρωνικά, για κάτι βαθύ ή δύσκολο, «Χαῖρε βάθος ἀμέτρητον» κ.ά.
Είναι πάμπολλες οι άμεσες και έμμεσες απηχήσεις του Ακαθίστου Ύμνου στην Υμνολογία, στη Ζωγραφική, στη Λογοτεχνία. Ο Αλ. Παπαδιαμάντης έγραψε για τον Ακάθιστο Ύμνο: «Ἐν τῷ προκειμένω ὕμνῳ ἀπαντῶσι καί ἐμπνεύσεις ἀκραφνεστάτης ποιήσεως... Ἡ δι’ ὅλου τοῦ ποιήματος διήκουσα ἰδέα εἶναι ἡ ὑπεροχή τῆς θείας Σοφίας ἀπέναντι τῶν προσπαθειῶν τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας πρός εὕρεσιν τῆς ἀληθείας καί ἡ προσκύνησις τῆς Παναγίας…». Περιοριζόμενοι στον χώρο της Ποίησης, αναφέρουμε ενδεικτικά τους εμπνευσμένους ποιητές Α. Κάλβο (Ο Φιλόπατρις), Δ. Σολωμό (Ὕμνος εἰς τήν ἐλευθερίαν), Κ. Παλαμά (Δωδεκάλογος του Γύφτου), Γ. Βερίτη (Στη μητέρα των θλιμμένων), Τάκη Παπατσώνη (Ρεμβασμός Δεκαπενταύγουστου), Οδ. Ελύτη (Άξιον εστί).
Παρόλο που σήμερα πολλοί άνθρωποι δεν μπορούν να αποκωδικοποιήσουν πλήρως και ορθώς τον γλωσσικό κώδικα του Ακαθίστου Ύμνου, τέρπονται από τη μελωδία του, γαληνεύουν και ηρεμούν βιώνοντάς τον και ανυψώνονται από το μυστηριώδες και δοξολογικό περιεχόμενό του, προσλαμβάνοντας την αποκεκαλυμμένη αλήθεια.
*Φιλόλογος
Πρώτη Λειτουργός Εκπαίδευσης
