ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ. ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Σε άρθρο που δημοσίευσα τον περασμένο Απρίλη ανέφερα ότι οι κυβερνήσεις όλων των κρατών εξαναγκάστηκαν πριν τρεις περίπου μήνες να αναλάβουν έναν εντελώς καινούργιο ρόλο, να μπουν μπροστά σε αχαρτογράφητα νερά (δεν υπήρχαν τότε πολλές γνώσεις για τη συμπεριφορά, τις μεταλλάξεις και τον βαθμό και τους τρόπους μεταδοτικότητάς του κορωνοϊού) και να πάρουν, με την έκδοση έκτακτων διαταγμάτων, πρωτοφανή εν καιρώ ειρήνης μέτρα, τα οποία ανέτρεψαν, όχι μόνο την κοινωνική, αλλά και την οικονομική ζωή των πολιτών των χωρών τους.
Όπως ήταν φυσικό, οι κυβερνήσεις προέβλεψαν ότι, για τη διασφάλιση της εφαρμογής των αυστηρών μέτρων που ήταν αναγκασμένες να πάρουν (περιορισμός ελευθερίας κινήσεως, κλείσιμο εργοστασίων, εργαστηρίων, κατασκευών, εμπορικών καταστημάτων, και άλλων τόπων εργασίας, που συνεπάγονταν τεράστιες υλικές ζημιές για τις επηρεαζόμενες επιχειρήσεις, ακόμα και πτώχευση για μερικές, δεν θα ήταν επαρκής η έκδοση διαταγμάτων και η επιβολή προστίμων στους παρανομούντες. Οι πολίτες δεν θα συμμορφώνονταν. Βέβαια υπήρχε ο φόβος του θανάτου από την ασθένεια που επικρεμόταν πάνω σ’όσους δεν θα συμμορφώνονταν (ο φόβος φέρνει κόλαση), αλλά και πάλι το διακύβευμα ήταν πολύ μεγάλο(η οικονομική επιβίωση της οικογένειας) για να δεχθεί κανείς χωρίς αντίδραση τόσο επαχθείς περιορισμούς.
Έπρεπε επομένως να καταρτιστεί ένα πολύ σαφές, ολοκληρωμένο και λεπτομερές κυβερνητικό αφήγημα που θα εξηγούσε λεπτομερώς τον σκοπό και τους λεπτομερείς στόχους του όλου εγχειρήματος, θα περιέγραφε με λεπτομερή πρωτόκολλα τις επιβαλλόμενες από τους πολίτες ενέργειες και θα προνοούσε για τη σύσταση ενός σύνθετου και αποτελεσματικού μηχανισμού ρητορείας/ρητορικής που θα προσπαθούσε να εξασφαλίσει την απαραίτητη πειθώ σε ένα δημοκρατικό κράτος. Ιδιαίτερα πιεστικό ήταν το ότι το πρόβλημα εμπεριείχε από τη φύση του μια πολύ λεπτή και ευαίσθητη πλευρά, την απαγόρευση για ένα χρονικό διάστημα της φοίτησης πιστών στις εκκλησίες, ακόμα και κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Βδομάδας και την ημέρα του Πάσχα, η οποία αναμενόταν να προκαλέσει τη μεγάλη αντίδραση της ηγεσίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Όλα αυτά υπογράμμιζαν έντονα ότι χωρίς πειθώ, οι πιθανότητες ομαλής και αποτελεσματικής εφαρμογής των μέτρων θα ήταν αδύνατη.
Είναι επομένως πολύ ενδιαφέρον να δούμε από κοντά όλες τις πτυχές του πολύπλοκου, σύνθετου και πολύπλευρου μηχανισμού ρητορείας που έστησαν οι κυβερνήσεις ,δηλαδή τη δομή του μηχανισμού, τις πτυχές της ρητορείας, τις εμφάσεις, τα χρησιμοποιηθέντα μέσα και τις τακτικές της. Θα μπορούσαμε επίσης να συγκρίνουμε αυτές τις τακτικές με εκείνες που προτείνει ο αρχαίος φιλόσοφος Αριστοτέλης στη Ρητορική του. Τέλος, θα μπορούσαμε να κάνουμε έναν απολογισμό για τον βαθμό επιτυχίας του όλου εγχειρήματος και τους κυριότερους παράγοντες επιτυχίας του. Στην ανάλυση του μηχανισμού στο παρόν άρθρο θα ληφθεί υπόψη ο μηχανισμός ρητορείας που έστησε η κυβέρνηση της Ελλάδας, γιατί πιστεύω πως είναι ο πιο εύκολος να κατανοηθεί.
Το πρώτο βήμα της Κυβέρνησης της Ελλάδας ήταν να ετοιμάσει ένα λεπτομερές αφήγημα δράσης που περιλάμβανε την όλη φιλοσοφία και νομιμοποίηση και τα μέτρα που θα αναλαμβάνονταν. Το βασικό επιχείρημα που χρησιμοποίησε το αφήγημα ήταν ότι τα δραστικά αυτά μέτρα ήταν απαραίτητα για να περιοριστεί η ευρεία διάδοση της πανδημίας σε βαθμό που δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί το εθνικό σύστημα υγείας. Το αφήγημα περιλάμβανε επίσης ευρέα μέτρα τα οποία αποτελούσαν μια σύνθετη ρητορεία που είχε σκοπό την επίτευξη όσο το δυνατό μεγαλύτερης πειθούς: ΟΙ πτυχές της ήταν:
1. Νομική ρητορεία (διατάγματα, διατάξεις, πρωτόκολλα, ποινές και λεπτομερείς οδηγίες σχετικά με το τι απαγορεύεται και το τι, πότε και κάτω από ποιες συνθήκες επιτρέπεται κάτι.
2. Ρητορεία Πολιτικής Προστασίας: ποια μέτρα πολιτικής προστασίας θα αναλάμβανε το σχετικό Υπουργείο (παρεμβάσεις όπως κλείσιμο καταστημάτων, καραντίνα, διάλυση συγκεντρώσεων συλλήψεις παρανομούντων κλπ).
3. Οικονομική Ρητορεία: ποια οικονομικά μέτρα θα αναλάμβανε το σχετικό Υπουργείο (επιδόματα σε εργαζομένους και αποζημιώσεις στις επιχειρήσεις που θα επηρεασθούν από τα μέτρα).
4. Επιστημονική Ρητορεία. Καθημερινή ενημέρωση για την πορεία της νόσου, προσθήκες ή τροποποιήσεις στις δοθείσες οδηγίες και απαντήσεις σε απορίες ή κυκλοφορούσες φήμες. Η επιστημονική ρητορεία πρόσφερε τα παραδείγματα (τι συνέβαινε σε άλλες χώρες) τα οποία, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι πολύ σημαντικά στην επίτευξη πειθούς
5. Τεχνολογική Ρητορεία: Οδηγίες για τρόπους ατομικής αποτελεσματικής προστασίας , όπως την οδηγία για την τριπλή προστασία με το ακρωνύμιο Χ.Α.Μ. (Χέρια, συχνό πλύσιμο, Απόσταση (να κρατούμε πάντοτε απόσταση ασφαλείας από τους άλλους και Μάσκες).
6. Ηθική Ρητορεία. Χρήση ηθικών επιχειρημάτων, όπως αυτού που χρησιμοποιείται ευρέως ότι με το να μένουμε στο σπίτι κάνουμε χάρη και προσφέρουμε υπηρεσία όχι μόνο στον εαυτό μας αλλά και στους άλλους και γι αυτό πρέπει να είμαστε ευγνώμονες προς όσους συμμορφώνονται προς τους κανόνες προστασίας. Αυτό το επιχείρημα χρησιμοποιούσε πολύ συχνά στην καθημερινή πολύ προσεκτική ενημέρωσή του ο επικεφαλής της επιστημονικής επιτροπής καθηγητής Σωτήρης Τσιόδρας.
Από την προσεκτική μελέτη του ελλαδικού εγχειρήματος μπορεί να διαπιστωθεί ότι αυτό πέτυχε σε μεγάλο βαθμό και ότι η επιτυχία του οφείλεται κυρίως σε τρεις παράγοντες,
πρώτο, στη μεγάλη έμφαση στην τακτική και ολοκληρωμένη ενημέρωση του λαού (είναι σημαντικό ότι η ΕΡΤ εισήγαγε ολοήμερο πρόγραμμα με τίτλο Συνεχής Ενημέρωση στο οποίο φιλοξενεί ειδικούς επιδημιολόγους και λοιμωξιολόγους από την Ελλάδα και όλον τον κόσμο,
δεύτερο, στην ισχυρή φωνή που έδωσε η κυβέρνηση στους ειδικούς επιστήμονες για τη διαμόρφωση της πολιτικής της τόσο στην επιβολή των μέτρων όσο και στη σταδιακή απόσυρσή τους και
τρίτο,στον υψηλό βαθμό ευθύνης και επάρκειας των ανθρώπων που επιλέγηκαν να αναλάβουν τα νευραλγικά πόστα στα πεδία της ενημέρωσης, της πειθούς και στη στελέχωση της πρώτης γραμμής.
*Πρώην Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
