ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ. ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Η δραματική αύξηση στο νησί του αριθμού των κρουσμάτων και θανάτων από τον κορωνοϊό μαζί με τους παντός είδους περιορισμούς που επιβλήθηκαν στη μετακίνηση και στις καθημερινές συνήθειες των ανθρώπων είναι φυσικό να αυξάνει σε μεγάλο βαθμό την ψυχική πίεση πάνω τους και να ανατρέπει τον καθημερινό τρόπο ζωής τους. Οι εξελίξεις αυτές είναι πολύ φυσικό να επηρεάσουν ακόμα και τον τρόπο που οι άνθρωποι έβλεπαν ως τώρα τη ζωή και τον θάνατο και τις αντιλήψεις τους για το τι αξίζει και έχει νόημα στη ζωή.
Η σκέψη αυτή μου γέννησε την ιδέα να επιχειρήσω μια σύντομη διερεύνηση των τρόπων που η παγκόσμια λογοτεχνία και η έβδομη τέχνη παρουσιάζουν τις συνέπειες που είχαν διάφορες πανδημίες στη ζωή των ανθρώπων διαφόρων χωρών και των τρόπων συμβολής τους στον εμπλουτισμό του ανθρώπινου ψυχισμού. Η προτίμησή μου προς τη λογοτεχνία και την τέχνη οφείλεται στην πεποίθηση πως αυτές, με τα δυνατά βιώματα που προκαλούν, συμβάλλουν πολύ περισσότερο από την ιστορική γνώση σ΄ αυτό τον ρόλο.
Η εξήγηση για την επιλογή των πανδημιών ως θεμάτων από την παγκόσμια λογοτεχνία και τον κινηματογράφο είναι ότι οι καταστάσεις αυτές αποτελούν μια δυστοπία που συγκινεί και συνταράζει ως μια πολύ ενδιαφέρουσα μυθοπλασία. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι τα σενάρια που γράφτηκαν εκμεταλλεύτηκαν την ανώμαλη κατάσταση πραγμάτων της πανδημίας για να παρουσιάσουν όχι μόνο την ανθρώπινη δυστυχία αλλά και για να θέσουν θεμελιώδη για τον άνθρωπο προβλήματα και διλήμματα που δεν θα μπορούσαν να τα θέσουν σε έργα με συνηθισμένα θέματα.
Θα ξεκινήσω με τη λογοτεχνία της αρχαίας Ελλάδας και θα τελειώσω με ξένα κινηματογραφικά έργα.
Στην αρχαία Ελλάδα ήταν κυρίαρχη η άποψη ότι η πανδημία σε μια πόλη είναι τιμωρία από τον θεό για μια εγκληματική ή ανόσια πράξη των αρχόντων. Επειδή εκ των πραγμάτων η εξήγηση της αιτίας της πανδημίας έπρεπε να προέλθει από τους ιερείς /μάντεις, μια τέτοια εξήγηση προκαλούσε, όπως ήταν φυσικό, την οργή των αρχόντων οι οποίοι υποπτεύονταν ότι η εξήγηση αυτή ήταν πράξη συνωμοσίας του μάντη με κάποιον πολιτικό για πραξικοπηματική κατάληψη του θρόνου. Αυτό το βλέπουμε τόσο στην αρχή της Ιλιάδας, όταν ο μάντις Κάλχας εξήγησε στον Αγαμέμνονα την αιτία του λοιμού που ξέσπασε στο στρατόπεδο των Αχαιών ως τιμωρία του θεού Απόλλωνα για την αρπαγή της Χρυσηίδας, κόρης του ιερέα του Χρύση, όσο και στην τραγωδία του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, όταν ο μάντις Τειρεσίας εξήγησε στον Οιδίποδα ότι η επιδημία στις Θήβες ήταν τιμωρία των Θεών για δική του ανόσια πράξη.
Η ιδέα αυτή της θεϊκής επέμβασης επικρατεί και την εποχή του μεσαίωνα αλλά με πολύ διαφορετικό τρόπο. Εδώ η ευθύνη βαραίνει τον καθένα και οι αιτίες της συμφοράς είναι οι προσωπικές αμαρτίες. Την πεποίθηση αυτή εκφράζει με πολύ πρωτότυπο τρόπο το κινηματογραφικό έργο Έβδομη Σφραγίδα (Seventh Seal)του Σουηδού σκηνοθέτη Ingmar Bergman το 1957. Η έμφαση του έργου είναι στο μυστήριο του θανάτου και στη σιωπή του Θεού αυτή την τραγική για τον άνθρωπο στιγμή.
Αντιπροσωπευτικό για τη νεότερη εποχή θεωρείται το φουτουριστικό μυθιστόρημα του Άγγλου συγγραφέα Alan Moore με τίτλο V for Vendetta(1982). To μυθιστόρημα θεωρείται προφητικό, πρώτα, γιατί η υπόθεσή του εκτυλίσσεται στις μέρες μας (2020) και στην πλοκή του διαδραματίζει σοβαρό ρόλο μια πανδημία που απορρυθμίζει, όπως σήμερα ο κορωνοϊός, όλες τις εκφάνσεις της ζωής, και, δεύτερο, γιατί μπαίνουν σ’ αυτό έντονα ερωτήματα παρόμοια με αυτά που τίθενται σήμερα σχετικά με τις σχέσεις κράτους και πολιτών και ειδικότερα σχετικά με το θέμα της καταπάτησης των ατομικών ελευθεριών από την κρατική εξουσία. Ο πρωταγωνιστής του έργου είναι ένας επαναστάτης με το ψευδώνυμο V.
Από τα αναφερθέντα παραδείγματα μπορούμε, νομίζω, να εξαγάγουμε τα εξής συμπεράσματα:
1. Ο τρόπος πρόσληψης του νοήματος της πανδημίας από τους ανθρώπους και επομένως και η επίδρασή της στον ψυχισμό τους διαφέρει από λαό σε λαό και από εποχή σε εποχή ανάλογα με την κυρίαρχη λογική της κάθε εποχής στις διάφορες χώρες. Σε μια χώρα, για παράδειγμα, όπου η κυρίαρχη λογική είναι η πολιτική, όπως στην Αρχαία Ελλάδα και στη σημερινή νεοτερική και μετανεοτερική εποχή, μια πανδημία θα προκαλέσει σίγουρα πολιτική αναταραχή η οποία θα εκδηλωθεί ως σύγκρουση είτε μεταξύ πολιτικών αρχηγών είτε μεταξύ πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας (στην Αρχαία Ελλάδα) είτε μεταξύ της κρατικής εξουσίας και του λαού ο οποίος μπορεί να επαναστατήσει, επειδή το κράτος δεν λαμβάνει τα δέοντα μέτρα για την προστασία της υγείας και της ζωής του από την πανδημία ή γιατί περιόρισε τις ελευθερίες του με πρόσχημα την πανδημία. (στη σημερινή εποχή).
Οι συνέπειες είναι πολύ διαφορετικές σε χώρες και σε εποχές που η κυρίαρχη λογική δεν είναι πολιτική αλλά πολιτισμική/θρησκευτική , όπως, για παράδειγμα, την περίοδο του μεσαίωνα. Η έμφαση στις περιπτώσεις αυτές είναι στο θάνατο, στη μοίρα της ψυχής μετά τον θάνατο, στην αμαρτία και στις συνέπειές της σ’ αυτή και στην άλλη ζωή και στην εμπλοκή του θεού στην ανθρώπινη μοίρα.
2. Η πανδημία διαδραματίζει υπονομευτικό ρόλο για την εξουσία και συμβάλλει όχι λίγες φορές στην ανατροπή της, ιδιαίτερα αν είναι ολοκληρωτική ή άδικη ή αμαρτωλή. Η υπονόμευση προκαλείται από διάφορους λόγους, ανάλογα με την εποχή, όπως ήδη αναφέρθηκε πιο πάνω.
3. Υπάρχει μια εξέλιξη στη λογοτεχνική παρουσίαση της εξουσίας και του ελευθερωτή. Συγκεκριμένα, στη νεότερη εποχή η εξουσία παρουσιάζεται πιο ρεαλιστικά, ενώ ο απελευθερωτής πιο συμβολικά από ό,τι στην αρχαία Ελλάδα και στο μεσαίωνα. Για παράδειγμα, στο μυθιστόρημα του Alan Moore η διαμάχη μεταξύ εξουσίας και λαού παρουσιάζεται πολύ ρεαλιστικά, ενώ ο απελευθερωτής παραμένει ως το τέλος ένα σύμβολο, η ταυτότητά του δεν αποκαλύπτεται ποτέ, αφού ποτέ δεν αφαιρεί την πορσελάνινη μάσκα του. Το μήνυμα του συγγραφέα για το τι είναι πιο αποτελεσματικό στη μυθοπλασία της σημερινής εποχής είναι σαφές.
*Πρώην Αναπλ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
