ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Στο άρθρο μου που δημοσιεύτηκε πριν δυο βδομάδες περίπου με τίτλο «Αυτά σας μαθαίνουν στο σχολείο;» προσπάθησα να αναδείξω τις αρνητικές κοινωνικές, ηθικές και πολιτισμικές συνέπειες από την παραμέληση του καθήκοντος της κοινωνικοποίησης και της σωστής αγωγής των παιδιών από την οικογένεια και την κοινωνία της Κύπρου τα τελευταία 50-60 χρόνια και να εξηγήσω τους δυο κύριους λόγους αυτής της παραμέλησης. Πρώτο, τις σοβαρές αλλαγές στην ελληνοκυπριακή οικογένεια (εργαζόμενη μητέρα, διάλυση της πατριαρχικής οικογένειας και εξασθένηση του παλιού ρόλου των παππούδων και γιαγιάδων). Δεύτερο, την επικράτηση της λανθασμένης παραδοχής ότι στην εποχή μας ο ρόλος της αγωγής ανήκει αποκλειστικά στους εκπαιδευτικούς (in loco parentis) που είναι ειδικοί. Επειδή όμως η αγωγή των νέων δεν επηρεάζεται αρνητικά μόνο από τις αδυναμίες και παραλείψεις της οικογένειας και της τοπικής κοινωνίας, αλλά και από τις αρνητικές μεταλλάξεις του ευρύτερου πολιτισμικού και κοινωνικού περιβάλλοντος της εποχής, έκρινα πως θα έπρεπε να εξετάσω το πιο πάνω πρόβλημα και στο μακροεπίπεδο, λαμβάνοντας δηλαδή υπόψη την επιρροή πάνω στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς, τόσο των σημερινών νέων όσο και των γονέων τους των κυρίαρχων αξιών και του κυρίαρχου τρόπου ζωής στη σημερινή εποχή της μετανεοτερικότητας, της παγκοσμιοποίησης και της αμφιβολίας για όλα. Ένα τέτοιο εγχείρημα είναι βέβαια πολύ δύσκολο και χρειάζεται πολύ χρόνο έρευνας και μελέτης για να φτάσει σε ένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Γι’ αυτό, ξεκινώντας από την παραδοχή πως στο άρθρο αυτό ουσιαστικά συζητούμε για τις αδυναμίες του ηθικού λόγου της εποχής μας, θα περιοριστώ σε μια μικρής κλίμακας σύγκριση του ηθικού λόγου της εποχής μας με τον ηθικό λόγο που αρθρώθηκε σε παλαιότερες εποχές της ελληνικής ιστορίας οι οποίες, παρόλο που χαρακτηρίζονταν από ηθική παρακμή όπως η δική μας, έδιναν πολλή έμφαση στον ηθικό λόγο, με αποτέλεσμα να συμβάλουν στη σημαντική βελτίωση της πορείας της ιστορίας στα χρόνια που ακολούθησαν.
ΟΙ εποχές που επιλέγηκαν είναι εκείνη του Ησιόδου τον όγδοο αιώνα π.Χ., η Ρωμαιοκρατία στην Ελλάδα τον Α αι. μ.Χ. και η εποχή της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα τον 18ο αι. Ο ποιητής Ησίοδος ζούσε σε μια μίζερη γεωργική περιοχή της Βοιωτίας. Απελπισμένος γιατί η μοίρα τού επιφύλαξε να γεννηθεί στο σιδερένιο γένος, μετά την εξαφάνιση των τεσσάρων προνομιούχων γενών (του χρυσού, του αργυρού, του χάλκινου και του ηρωικού), γράφει το διδακτικό έπος Έργα και Ημέραι, στο οποίο συμβουλεύει τον αδελφό του Πέρση, από τη μια, πώς να καλλιεργεί τη γη αποτελεσματικά και, από την άλλη, πώς να ζήσει τη ζωή του με δικαιοσύνη, τιμιότητα, ευσέβεια και αυτάρκεια για να μπορέσει να αντέξει στις κακουχίες και τις ταλαιπωρίες στις οποίες είναι καταδικασμένοι οι άνθρωποι του σιδερένιου γένους μετά το άνοιγμα του κουτιού των ανθρώπινων κακών από την Πανδώρα.
Ο δεύτερος συγγραφέας είναι ο Πλούταρχος από τη Χαιρώνεια. Ζει τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στη ρωμαιοκρατούμενη Αθήνα τον Α μ.χ αιώνα, όπου σπούδασε την πλατωνική φιλοσοφία. Για ένα διάστημα έζησε στο Δελφικό ναό και ήταν υπεύθυνος της ερμηνείας των χρησμών που εξέδιδε το Μαντείο. Από τα πολλά έργα που έγραψε μας ενδιαφέρουν τα Ηθικά του (83 πραγματείες πάνω σε ηθικά ζητήματα, όπως Περί παίδων αγωγής, Περί του ακούειν (των φιλοσόφων), Περί της ηθικής αρετής) και οι Βίοι Παράλληλοι (βιογραφίες 48 προσωπικοτήτων, 24 Ελλήνων και 24 Ρωμαίων, που ζευγαρώνονται στο βιβλίο με κριτήριο το αξίωμα ή την ιδιότητα ή τον ρόλο που διαδραμάτισαν στη ζωή (πολιτικοί, στρατηγοί, αυτοκράτορες, νομοθέτες, ρήτορες) σε 24 ταιριαστά ζευγάρια (Αλέξανδρος-Ιούλιος Καίσαρ, Περικλής- Φάβιος Μάξιμος, Δημοσθένης-Κικέρων, Αριστείδης - Κάτων ο Πρεσβύτερος, κλπ). Ο Πλούταρχος εξηγεί ότι δεν γράφει ιστορία, αλλά αφηγείται τη ζωή εκλεκτών ανδρών γιατί θέλει να προβάλει το ήθος και τον χαρακτήρα τους ως παράδειγμα ζωής για τους νέους ανθρώπους. Ο λόγος που τους ζευγαρώνει είναι για να τονίσει περισσότερο τις κοινές αρετές τους ή την κοινή μοίρα τους. Για να κερδίσει το ενδιαφέρον των αναγνωστών του αφηγείται με λεπτομέρεια επεισόδια και ανέκδοτα από τη ζωή των ηρώων του. Έτσι εξηγείται γιατί ο Πλούταρχος είναι ένας από τος πιο αγαπημένους συγγραφείς της αρχαιότητας και τα έργα του αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για μεγάλους συγγραφείς όπως ο Σαίξπηρ.
Το τρίτο παράδειγμα είναι η τουρκοκρατούμενη Ελλάδα του 18ου αιώνα. Όπως γράφει ο Κ. Θ. Δημαράς, την εποχή αυτή «τα βιβλία που διδάσκουν την ηθική πολλαπλασιάζονται. Μέσα στους τίτλους συναντούμε την ηθική με τον πιο απροσδόκητο τρόπο, προκειμένου για έργα θεατρικά, στίχους ή μυθιστορήματα. Ο σκοπός δεν είναι πια να φθάσουμε στην μακαριότητα, όπου οδηγούσε η χριστιανική πίστη: τώρα αποβλέπουμε στην ευδαιμονία, στο μερίδιο της ευτυχίας, δηλαδή, που μπορεί να μας το προσφέρει αυτή η ζωή» (Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας,σ.162).
Αντίθετα προς τις τρεις αυτές εποχές, η δική μας δεν φαίνεται να δίνει σημασία στον ηθικό λόγο. Τον θεωρεί αφελή, ξεπερασμένο, απλό ευχολόγιο, κάτι που θυμίζει κήρυγμα από τον άμβωνα αλλά και κάτι που μόνο αντίδραση μπορεί να προκαλέσει στους νέους. Αυτό συμβαίνει και με τους δικούς μας θεατρικούς οργανισμούς, πολλοί από τους οποίους περιφρονούν επίμονα τα διδακτικά έργα αγνοώντας ότι οι αρχαίες τραγωδίες όχι μόνο είχαν διδακτικό σκοπό αλλά και ονομάζονταν διδασκαλίες. Είναι φανερό ότι η αποδόμηση του ηθικού λόγου που επιχείρησε συστηματικά η μετανεοτερικότητα τα τελευταία πενήντα χρόνια έχει υπονομεύσει σημαντικά την αξιοπιστία του λόγου αυτού. Αυτό δυστυχώς, εκτός όλων των άλλων, έχει καταστήσει το έργο των εκπαιδευτικών πολύ πιο δύσκολο. Γι’ αυτό χρειάζεται να δοθεί η δέουσα καθοδήγηση και ηθική στήριξη στους εκπαιδευτικούς και στους γονείς που πιστεύουν στην αξία αυτού του λόγου.
*Πρώην Αν. Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
