Η διαχρονικότητα των «Εις Εαυτόν» του Μάρκου Αυρηλίου


ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΚΟΥΜΑ*

Θά ΄ρθει μια μέρα που δε θά ΄χουμε πια τι να πούμε
Θα καθόμαστε απέναντι και θα κοιταζόμαστε στα μάτια […]
Μανόλη Αναγνωστάκη

Όντως, βιώνουμε καιρούς πρωτόγνωρους και απρόσμενους, κατ΄ οίκον περιορισμένοι. Σ’ έναν κόσμο επιστημονικά και τεχνολογικά προηγμένο, αλλά πνευματικά ενδεή, αξιακά ξεπεσμένο και ηθικά χρεοκοπημένο, τα «Εις Εαυτόν» του Μάρκου Αυρηλίου Αντωνίνου Αυγούστου (121 – 180 μ.Χ.), το μοναδικό γραπτό του κείμενο, επανέρχεται στην επικαιρότητα.

Ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, ο τελευταίος από τους ούτω καλούμενους πέντε καλούς Αυτοκράτορες (Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός, Αντωνίνος, Μάρκος Αυρήλιος), σημαντικός νεοστωικός φιλόσοφος, κατά τη διάρκεια των Παρθικών πολέμων (170 – 180μ.Χ.) ενώ βρισκόταν και ο ίδιος στις εκστρατείες, έγραψε όχι συστηματικά και προσχεδιασμένα αλλά ευκαιριακά, ευρισκόμενος στο αντίσκηνό του, «Τα Εις Εαυτόν» στην ελληνική γλώσσα, ως πηγή για τη βελτίωση του χαρακτήρα και του πνεύματός του. Τα γραφόμενά του, που αποτελούν ένα προσωπικό οδηγό αυτοβελτίωσης και διακυβέρνησης, θεωρούνται ως ένα από τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά έργα της ύστερης αρχαιότητας. Το έργο του  χωρίστηκε από μελετητές του  σε 12 βιβλία  και είναι διεθνώς είναι γνωστό ως Meditations («Στοχασμοί» ή «Διαλογισμοί»).

Κατά τον Δ. Μαρωνίτη  τα «Εις Εαυτόν» εξ ορισμού ανήκουν στην ευρύτερη περιοχή της στωικής ηθικής, αφομοιωμένης όμως και εφαρμοσμένης σε προσωπικό επίπεδο, επαυξάνοντας έτσι την αξία τους, η οποία μπορεί να μετρηθεί σήμερα σε τρία τουλάχιστον κρίσιμα κεφάλαια: ιδεολογίας, σύνταξης και γλώσσας.

Ιδεολογικά εξέχει ο ρυθμιστικός ρόλος που αποδίδεται στο ηγεμονικόν μέρος της ψυχής, το οποίο αντιστοιχεί λίγο-πολύ στο λογιστικόν της πλατωνικής θεωρίας. Με τη διαφορά ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ανθρώπινος λογισμός εντάσσεται στο σύστημα μιας συμπαντικής, έλλογης Φύσης, η οποία δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια για μεταφυσική θεολογία, αποκλείοντας έτσι και τη μεταθανάτια ανθρώπινη αθανασία.

Από συντακτική άποψη Τα εις εαυτόν του Μάρκου Αυρηλίου παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, στον βαθμό που σπανίως προσφεύγουν στο πρώτο πρόσωπο, όπως θα περίμενε κανείς. Προκρίνοντας έναν ευφάνταστο ρητορικό ελιγμό μεταξύ δεύτερου και τρίτου προσώπου. Αποτέλεσμα: το υποκείμενο «εγώ» διακριτικά υποχωρεί στο «συ» και στο «άλλος», ανοίγοντας έτσι τον «υποκριτικό» ορίζοντα του επικοινωνιακού διαλόγου.

Τέλος, σε επίπεδο γλώσσας το κατόρθωμα του Μάρκου Αυρηλίου είναι πράγματι αξιοζήλευτο. Όχι μόνον επειδή ένας ρωμαίος, αυτοκρατορικός στοχαστής, προκρίνει την ελληνική γλώσσα, για να εκφραστεί σε προσωπικό επίπεδο. Αλλά γιατί ξέρει να τη χειρίζεται με μοναδικό τρόπο: εύστοχα, ευλύγιστα, με ενάργεια, συνδυάζοντας έξυπνα τη μεταφορά με την κυριολεξία, συχνά και με μια γενναία δόση ειρωνείας.

Γράφει ο αυτοκράτορας – φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος ως απλός άνθρωπος. Καταγράφει τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του επειδή  θέλει να βρει λύσεις στα ποικίλα διλήμματα που αντιμετωπίζει,  επειδή επιθυμεί να στηρίξει και να ενθαρρύνει τον εαυτό του για τη βέλτιστη πορεία του επί της γης, επειδή θέλει να ηρεμήσει και να γαληνέψει την ψυχή του για να μπορέσει να δει καθαρά και με σοφία τη σκληρή  πραγματικότητα.

Κατά τον Μάρκο Αυρήλιο η ανθρώπινη ευτυχία δεν είναι ανέφικτη, αφού εξαρτάται από το αν και πώς χρησιμοποιούμε το μυαλό και τη σκέψη μας, καθώς «η ζωή μας είναι ό,τι η σκέψη μας την κάνει να είναι […] το πνεύμα μας διαμορφώνεται με τις σκέψεις μας, γιατί η ψυχή χρωματίζεται απ’ αυτές». Το «ένδον σκάπτε» («σκάβε μέσα σου») αποτελεί τη μέγιστη διδαχή του («σκάβε μέσα σου, μέσα σου είναι η πηγή του καλού και θα αναβλύζει πάντα αν πάντα την αναζητείς»).

Σταχυολογούμε κάποια αποσπάσματα από το έργο του, ως τροφή σκέψης, ιδιαίτερα στους δύσκολους καιρούς που διάγουμε:

«Οι άνθρωποι ζητούν κάποιο μέρος για να αποσυρθούν: εξοχές, παραλίες, όρη. Κι εσύ συνήθισες να λαχταράς τα παρόμοια. Εν τούτοις, όμως, όλα αυτά είναι ανόητα πράγματα, εφόσον υπάρχει η δυνατότητα ν’ αποσυρθείς στον εαυτό σου όποια ώρα θελήσεις. Διότι πουθενά δεν μπορεί ο άνθρωπος, άμα αποσυρθεί, να βρει περισσότερη ηρεμία και αταραξία, παρά εις την ψυχή του, μάλιστα δε όταν έχει εντός αυτού τέτοια στοιχεία στα οποία άμα βυθιστεί θα βρει αμέσως γαλήνη. Και όταν λέω γαλήνη, εννοώ αρμονία. Συνεχώς, λοιπόν, να δίνεις στον εαυτό σου αυτό το καταφύγιο και να ανανεώνεσαι. Αλλά σύντομα και βιαστικά πρέπει να είναι όσα θα σου έλθουν στον νου, αποκλείοντας και διώχνοντας όλα τα δυσάρεστα, ώστε να μην αγανακτείς για εκείνα στα οποία επανέρχεσαι».

«Πέταξέ τα όλα, κράτησε μόνο τούτα τα λίγα· και να θυμάσαι ακόμη ότι καθένας ζει μόνο το παρόν -τούτο το ακαριαίο· τα άλλα ή τα έχει ζήσει πια ή είναι στη σφαίρα του άδηλου. Μικρή λοιπόν η ζωή του καθενός, μικρή και η γωνίτσα της γης όπου την ζει· μικρή ακόμη και η διαρκέστερη υστεροφημία: στηρίζεται κι αυτή σε ανθρωπάκια που διαδέχονται το ένα το άλλο και που αύριο κιόλας θα πεθάνουν και δεν γνωρίζουν ούτε τον εαυτό τους, πολύ περισσότερο εκείνον που έχει πεθάνει από καιρό».

« Δεν υπήρξε ποτέ κανένας που δυστύχησε επειδή δεν ήξερε τι γινόταν στων άλλων την ψυχή. Εκείνοι όμως που της δικής τους ψυχής τις κινήσεις δεν παρακολουθούν, αναγκαστικά θα δυστυχήσουν».

«Δεν είναι κακό ότι τα πράγματα μεταβάλλονται ούτε καλό ότι κάποια αποκτούν ύπαρξη από την μεταβολή».

« Τα πράγματα καθεαυτά ούτε στο παραμικρό δεν θίγουν την ψυχή ούτε μπορούν να την πλησιάσουν, ούτε μπορούν να προκαλέσουν μεταβολή ή κίνησή της. Η ίδια μεταβάλλει τον εαυτό της και του δίνει κίνηση τα δε εξωτερικά, τα κάνει να είναι, όσο την αφορά σύμφωνα με τα δικά της δεδομένα».

«Συχνά να αναλογίζεσαι τον δεσμό που ενώνει τα πάντα μες στον κόσμο και την αμοιβαία τους σχέση. Βλέπεις, όλα, κατά κά­ποιο τρόπο, είναι μπλεγμένα και ως εκ τούτου οικεία μεταξύ τους γιατί ακολουθούν το ένα το άλλο με τάξη λόγω της τονικής κίνησης και της σύμπνοιας και της ενότητας της ύλης».

«Να εναρμονίζεσαι με τα πράγματα που σου έλαχαν και ν’ αγαπάς τους ανθρώπους που η μοίρα σ’ έταξε να ζεις κοντά τους – όμως να τους αγαπάς στ’ αλήθεια».

«Κάθε όργανο, εργαλείο, σκεύος που κάνει τη δουλειά για την οποία κατασκευάστηκε, είναι καλό – ωστόσο ο κατασκευαστής εί­ναι απών. Αντίθετα, η δύναμη που κατασκεύασε τα πράγματα που τα συνέχει η Φύση, βρίσκεται μέσα τους και παραμένει εκεί. Θα πρέπει για τούτο και ο σεβασμός σου απέναντί της να είναι μεγα­λύτερος και να θεωρείς ότι αν η διάθεση κι η συμπεριφορά σου συμ­φωνούν με το θέλημά της, τότε όλα εντός σου θα είναι εναρμονισμένα με τον Λόγο. Άλλωστε με τον ίδιο τρόπο, όλα όσα αποτελούν το σύμπαν είναι σύμφωνα με τον Λόγο».

«Πάντα να είσαι προετοιμασμένος για δύο πράγματα: το ένα, να πράξεις μόνο εκείνο που σου υπαγορεύει η βασιλική και νομοθετική λογική του αξιώματός σου προς όφελος των ανθρώπων και το άλλο, να μεταβάλεις άποψη, αν τύχει και βρεθεί κάποιος και σε διορθώσει και σε μετακινήσει από μια αβάσιμη ιδέα σου. Αυτή η μεταστροφή σου όμως να οφείλεται σε μια εύλογη πεποίθηση ότι είναι δίκαιη και ωφέλιμη για το σύνολο κι αυτά που θα προτιμήσεις να είναι τέτοιας λογής κι όχι επειδή σου φάνηκαν ευχάριστα ή δημοφιλή».

«Μη συμπεριφέρεσαι σαν να πρόκειται να ζήσεις χιλιάδες χρόνια. Το μοιραίο έχει κιόλας γαντζωθεί πάνω σου. ΄Οσο ζεις κι όσο είναι στο χέρι σου, γίνε άνθρωπος καλός».

«Κοίταξε μη παραγίνεις καίσαρας, μην εμποτιστείς μ’ αυτό το πνεύμα, γιατί μπορεί να το πάθεις. Κράτησε λοιπόν τον εαυτό σου απλό, καλόψυχο, ακέραιο, σεμνό, απροσποίητο, φιλοδίκαιο, θεοσεβή, καλοπροαίρετο, στοργικό, ακλόνητο στα καθήκοντά του. Προσπάθησε να μείνεις ο ίδιος: τέτοιος όπως σε διαμόρφωσε η φιλοσοφία. Σέβου τους θεούς, σώζε τους ανθρώπους. Η ζωή είναι μικρή – και να ποιος είναι ο μοναδικός καρπός της επίγειας ζωής: καθαρότητα της ψυχής και πράξεις για το καλό της κοινωνίας».

*Φιλόλογος, Πρώτη Λειτουργός Εκπαίδευσης




Comments (0)


This thread has been closed from taking new comments.





Newsletter










3237