Η σκοτεινή όψη του πολιτισμού

ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΑΝΤΩΝΕΛΛΟΥ*

Διάβαζα τις προάλλες ένα πολύ σημαντικό μελέτημα του σπουδαίου Σίγκμουντ Φρόυντ, γραμμένο κάπου στα 1930 και με τίτλο  «Η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό» ή αλλιώς «Ο Πολιτισμός πηγή δυστυχίας». Το συγκεκριμένο σύγγραμμα , προσπαθεί να εστιάσει στο  αίσθημα της ενοχής ως ένα άκρως σημαντικό στοιχείο για την εξελικτική πορεία  του πολιτισμού. Ο Αυστριακός επιστήμονας προβαίνει σε μια σύνδεση της πολιτιστικής ανέλιξης με τη μεγάλη δύναμη του ενοχικού αισθήματος και την απώλεια της ευτυχίας.

Ωστόσο, όσο κι αν προσπαθούμε να εντρυφήσουμε στον πολιτισμό, στους ανθρώπους του, στους χώρους που αυτό το μεγάλο μας αγαθό γεννιέται, ο Φρόυντ λέει χαρακτηριστικά και με απόλυτη βεβαιότητα ότι αυτός ο κόσμος που τον συνθέτει, είναι ένας κόσμος που περισσότερο προκαλεί στους εμπλεκόμενους πόνο και φαίνεται πως η χαρά της δημιουργίας τους που εμείς απολαμβάνουμε, διαρκεί όσο μας τη δίνουν, είτε πρόκειται για θέατρο είτε για οποιοδήποτε άλλο καλλιτεχνικό δημιούργημα.

Από κει και πέρα, πολλοί άνθρωποι του πολιτισμού ζουν και κινούνται  στην αβεβαιότητα και ασκούνται σταδιακά στην έντονη υιοθέτηση συνηθειών ζωής που συχνά τους απομονώνουν από την ήρεμη νόρμα ζωής. Δεν είναι τυχαίο ότι ο πόνος που τους καταβάλλει, τους ωθεί σε σημαντικό βαθμό σε συνήθειες ζωής που παντρεύουν πολλές φορές επικίνδυνες στάσεις στο βίο. Η απειλή που αισθάνονται για όσα πρεσβεύουν με την τέχνη τους, που συνήθως είναι πιο προφητικά για το μέλλον, προέρχεται από τις πηγές του πόνου, ανήκει ακριβώς στον ίδιο τον πολιτισμό.

Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί άνθρωποι του πολιτισμού, μη έχοντας άλλες διεξόδους, παραπαίουν, λανθάνουν, αυτοκαταστρέφονται σταδιακά εμπλεκόμενοι σε σκοτεινές διόδους είτε με τη χρήση βλαβερών ουσιών, είτε μπαίνοντας χωρίς τιμόνι σε μιαν ανεξέλεγκτη δίνη που κυβερνάται από τις ορμές τους. Πολλοί σπουδαίοι μελετητές προσπάθησαν να δουν για παράδειγμα, τον κόσμο που δημιουργεί για να ζήσει ένας ηθοποιός: Αυτό που ξεχωρίζει στα διάφορα που διαβάζουμε είναι το τι κρατάει ένας ηθοποιός καθώς διαβάζει, ερμηνεύει κείμενα πολλά. Το αξιακό τους σύστημα συχνά επηρεάζεται από σκέψεις, στάσεις, απόψεις των ρόλων.

Κι είναι παρατηρημένο πως, αν ένας ηθοποιός ερμηνεύει για παράδειγμα ρόλους για χρόνια από τον Σαίξπηρ, θα τον ακούς να μιλάει σαν ρόλος και στην καθημερινότητά του, να εμφανίζεται ακόμη σαν να έχει βγει από τις σελίδες του μεγάλου συγγραφέα, να υιοθετεί συμπεριφορές ρόλων, να τις ενώνει σε μία συμπεριφορά και να πλάθει έτσι έναν επικίνδυνο πραγματικό χαρακτήρα. Ίσως είναι ο κόσμος που επιλέγει να ζήσει γιατί του παρέχει μιαν άλλη δυναμική κατά τη γνώμη του, πιστεύει πως τον κάνει ξεχωριστό κι ίσως επαναστάτη για όσα συμβαίνουν τριγύρω. Παράλληλα όμως γίνεται επιρρεπής σε όσα θα τον βοηθήσουν κατά τη γνώμη του να ζει αλλιώς, να ζει ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη μέθη της όποιας παραίσθησης του προσφέρει τη «φυγή».

Εμείς όμως, θεωρώντας ότι κάθε τι καινούργιο, είναι ανώτερο πολιτισμικά έναντι του παλαιού, προσπαθούμε να το αποδυναμώσουμε, ίσως από την αδυναμία μας να δούμε την αλλαγή στη ζωή που έρχεται με τη συνεχή διαφοροποίηση των πάντων.  Πιστεύουμε πως ο εκπολιτισμός μας είναι πάντα αναγκαίος για να γινόμαστε καλύτεροι, αποβάλλοντας ιδεοληψίες που αποδείχτηκαν περιττές πια στη νέα μας εποχή. Αυτή μας η τάση για  εκπολιτισμό,  επέφερε τη νεύρωση κι είδαμε πως  ο άνθρωπος γίνεται όντως νευρωτικός, επειδή δεν μπορεί να αντέξει τον βαθμό της στέρησης που μας επιβάλλει η κοινωνία για χάρη των πολιτισμικών της ιδανικών.

Ο Φρόυντ, κρίνοντας την αλματώδη ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και την τεχνική τους εφαρμογή, υπογραμμίζει ότι αυτή δεν αύξησε περαιτέρω το βαθμό της ηδονής που οι άνθρωποι ανέμεναν από τη ζωή τους και σύμφωνα με τις αισθήσεις τους δεν τους έχει κάνει περισσότερο ευτυχισμένους. Και να που η αναζήτηση αυτής της όποιας «ηδονής» φαίνεται πως για πολλούς επέδρασε άσχημα, γιατί άνθρωποι χρησιμοποιήθηκαν ασύστολα κι επονείδιστα, με δολοφονημένη την ψυχική τους υγεία περισσότερο. Να που βγαίνουν στο φως χίλια δύο περιστατικά και μάλιστα από ανθρώπους του πολιτισμού. Φαίνεται πως ήταν το πιο πρόσφορο κοινωνικό κομμάτι οι άνθρωποι του πολιτισμού, γιατί ζουν στο σπίτι του καθενός και υπάρχουν εν δυνάμει κοντά στον καθένα. Οι άλλοι, που δεν ανήκουν στο χώρο του πολιτισμού, ευκολότερα χάνονται και δεν μας … αφορούν.

Ο πολιτισμός πρέπει να παλέψει γενναία για να περιορίσει τις επιθετικές ορμές των ανθρώπων και να μειώνει τις εξωτερικεύσεις τους με βλαβερές συνέπειες. Άλλωστε οι επιθετικές τάσεις που εμφανίζουν οι άνθρωποι, είτε εναντίον των ιδίων ή εναντίον τρίτων είναι ικανές να καταστρέψουν όλο το πολιτισμικό οικοδόμημα που οι ίδιοι δημιουργούν.

Είναι σαφέστατα δύσκολο να προσδιορίσουμε  ποιες ανθρώπινες πράξεις είναι ορθές και αποδεκτές και ποιες είναι λανθασμένες και ανάρμοστες. Η συμφωνία ως προς τις παραμέτρους που προσδιορίζουν το ηθικό και το ανήθικο δεν πρέπει όμως  ποτέ να παραβιάζουν τα αναφαίρετα δικαιώματα του καθενός για σεβασμό στην κάθε ξεχωριστή προσωπικότητα, που όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν εξ ορισμού.

Η ουσιαστική, λοιπόν, ηθική, είναι η επαφή με την ίδια τη φωνή της συνείδησής μας. Ο καθένας θεάται τον κόσμο με τα δικά του μάτια. Θυμόμαστε πάντα τον Κομφούκιο που δήλωνε τόσα χρόνια πριν  πως η απόλυτη αρετή μας είναι αποτέλεσμα της ικανότητάς μας να σεβόμαστε  τους πέντε χρυσούς κανόνες: σοβαρότητα, γενναιοδωρία, ειλικρίνεια, συνέπεια, καλοσύνη.

Αναγνωρίζουμε πως απόλυτα ενάρετος δεν είναι κανένας μας. Όλοι έχουμε καλές και κακές πτυχές, μα ο τρόπος που συμπεριφερόμαστε στους άλλους, οι πράξεις μας ή ακόμη και η απουσία πράξης, καθορίζουν το ήθος μας. Να μην ξεχνάμε πως όσο η αρετή δεν αμείβεται σε τούτον τον κόσμο, τα κηρύγματα της ηθικής θα είναι μάταια και να έχουμε κατά νου τον Δάντη που έγραφε ότι «οι πιο καυτές θέσεις στην κόλαση είναι κρατημένες γι’ αυτούς που, σε καιρούς μεγάλης ηθικής κρίσης, διατηρούν ουδέτερη στάση».

*Πρώτος Λειτουργός Εκπαίδευσης