ΤΗΣ ΔΡΟΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ – ΒΛΑΔΙΜΗΡΟΥ*
Η πεποίθηση ότι οι εκπαιδευτικοί με υψηλές προσδοκίες μπορούν να κατευθύνουν τους μαθητές τους σε υψηλά μαθησιακά αποτελέσματα δηλώνει την αλληλεπίδραση μεταξύ προσδοκιών και μαθησιακών αποτελεσμάτων. Το ερώτημα είναι πώς οι συγκεκριμένοι εκπαιδευτικοί κατευθύνουν τους μαθητές σε υψηλά μαθησιακά αποτελέσματα. Το «πώς» είναι πολυδιάστατο και αφορά σε ποικιλόμορφες πρακτικές, γι΄ αυτό η συζήτηση που ακολουθεί τη συσχέτιση μεταξύ προσδοκιών και μαθησιακών αποτελεσμάτων εστιάζει μόνο σε δυο εκπαιδευτικές πρακτικές: τη λεκτική συμπεριφορά και τη δίκαιη αξιολόγηση.
Προσδοκίες και μαθησιακά αποτελέσματα
Οι εκπαιδευτικοί εξωτερικεύουν, λεκτικά ή μη λεκτικά, τις προσδοκίες τους, δηλαδή τις θετικές τους αντιλήψεις για τις δυνατότητες των μαθητών και την πεποίθηση ότι οι μαθητές τους μπορούν να έχουν υψηλή σχολική επίδοση και ασκούν θετική επιρροή στη στάση των παιδιών απέναντι στη μάθηση. «Ως θετικές προσδοκίες ορίζονται οι προσδοκίες επιτυχίας και είναι αυτές που ενισχύουν το κίνητρο απόδοσης και επίδοσης του σπουδαστή» (Ταβουκστή, Μανούσου, και Χαρτοφύλακα, 2017). Οι εξωστρεφείς προσδοκίες των εκπαιδευτικών μετασχηματίζονται σε εσωστρεφείς σκέψεις των μαθητών, οι οποίες ενεργοποιούν τα κίνητρα μάθησης και βελτιώνουν την αυτοεικόνα τους για τις ακαδημαϊκές τους ικανότητες.
Οι ακαδημαϊκές ικανότητες δεν περιορίζονται στην κατάκτηση υψηλής βαθμολογίας στην τελική αξιολόγηση - διαγώνισμα ή εξέταση. Αναφέρονται πρωτίστως στον τρόπο που οι μαθητές μαθαίνουν, γιατί το «πώς» μαθαίνουν ενέχει τους μηχανισμούς ανάπτυξης γνώσεων, δεξιοτήτων, στάσεων/συμπεριφορών και αξιών. Οι γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις/συμπεριφορές και αξίες είναι τα μαθησιακά αποτελέσματα, τα οποία ταυτίζονται με την προσωπική ανάπτυξη. Η προσωπική ανάπτυξη ανταποκρίνεται στην καλλιέργεια πολλαπλών πτυχών της προσωπικότητας του ατόμου, π.χ. της γνωστικής, κοινωνικής, πολιτιστικής, ηθικής. Η αξιολόγηση της πορείας ανάπτυξης των μαθητών είναι διαμορφωτική: συνεχής και συντρέχουσα.
Στην ανάπτυξη των μαθητών αναφέρονται τα αναμενόμενα μαθησιακά αποτελέσματα τα οποία αποτελούν δηλώσεις προσδοκιών. Δηλώνουν «τί» αναμένεται να γνωρίζουν και να μπορούν να κάνουν οι μαθητές μέχρι το τέλος μιας μαθησιακής διαδικασίας ειδικότερα και μιας τάξης γενικότερα. Οι δηλώσεις προσδοκιών αντιστοιχούν στους Δείκτες Επιτυχίας οι οποίοι, σε εθνικό επίπεδο, αναγράφονται στα πλαίσια μάθησης των αναλυτικών προγραμμάτων, τα οποία έχουν επικαιροποιηθεί και εκσυγχρονιστεί από φορείς της εκπαίδευσης με οδηγίες των Διευθύνσεων του Υπουργείου Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας.
Δείκτες επιτυχίας, για παράδειγμα, είναι να μπορούν οι μαθητές να αναγνωρίζουν τις οικουμενικές αξίες μέσα σε ένα κείμενο (δεξιότητα κατανόησης και δεξιότητα εντοπισμού πληροφορίας). Να μπορούν να σκέφτονται κριτικά αναφορικά στον βαθμό που οι οικουμενικές αξίες υπάρχουν στην κοινωνική πραγματικότητα της ζωής (δεξιότητα κριτικής σκέψης). Να αναλύουν τη σκέψη τους, για να μπορούν να διαμορφώνουν άποψη, την οποία να υποστηρίζουν με επιχειρήματα (δεξιότητα αναλυτικής σκέψης και επιχειρηματολογίας). Να εξωτερικεύουν την άποψή τους (δεξιότητα διαχείρισης του λόγου και δεξιότητα επικοινωνίας), ενώ παράλληλα να αποδέχονται τη διαφορετική θέση (δεξιότητα διαχείρισης συναισθημάτων, σεβασμός στη διαφορετικότητα των αντιλήψεων, στάση δημοκρατικού πολίτη).
Οι Δείκτες επιτυχίας ή δηλώσεις προσδοκιών για τα αναμενόμενα μαθησιακά αποτελέσματα μπορούν να μετασχηματιστούν σε πράξη όταν τη θέση της μετωπικής διδασκαλίας παίρνει η παιδαγωγική προσέγγιση διδασκαλίας και μάθησης. Η παιδαγωγική προσέγγιση επιτυγχάνεται από εκπαιδευτικούς που σχεδιάζουν τις μαθησιακές δράσεις με γνώμονα το ερώτημα: τί άνθρωπο θέλουμε να δημιουργήσουμε στη σύγχρονη κοινωνία; Οι δράσεις, οι οποίες είναι πολύμορφες, γιατί εξυπηρετούν τον σκοπό του κάθε μαθήματος, ανταποκρίνονται στους Δείκτες επάρκειας. Παιδαγωγικές εκπαιδευτικές πρακτικές που εναρμονίζονται με τους Δείκτες επάρκειας είναι, ανάμεσα σε άλλα, η λεκτική συμπεριφορά και η δίκαιη αξιολόγηση.
Λεκτική συμπεριφορά
Η λεκτική συμπεριφορά των εκπαιδευτικών με υψηλές προσδοκίες περιλαμβάνει χαρακτηριστικά που κατευθύνουν στην αποτελεσματική μάθηση. Ένα χαρακτηριστικό είναι η σαφήνεια, η οποία αντανακλά τη συνοχή στη σκέψη των εκπαιδευτικών και την πνευματική τους διαύγεια. Η σαφήνεια στο λεκτικό με το οποίο δατυπώνονται θεωρίες, ερωτήσεις, ασκήσεις και οδηγίες αποτελεί κλειδί για την ανάπτυξη της δεξιότητας κατανόησης. Η σαφήνεια ανταποκρίνεται στην καθαρότητα του λόγου, ιδιαίτερα όταν αναλύονται νέες έννοιες. Με εργαλείο τον λόγο, προφορικό και γραπτό, οι εκπαιδευτικοί ενθαρρύνουν τη συσχέτιση των νέων εννοιών με την προϋπάρχουσα γνώση των μαθητών και επιβεβαιώνουν, με ερωτήσεις για παράδειγμα, την κατανόηση των νέων εννοιών πριν προχωρήσουν στην εισαγωγή νέων πληροφοριών και πριν αναθέσουν την κατ’ οίκον εργασία.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της λεκτικής συμπεριφοράς των εκπαιδευτικών με υψηλές προσδοκίες είναι η επιβράβευση η οποία, προφορική ή γραπτή, συνοδεύεται από την αιτιολογία της. Η αιτιολογία της επιβράβευσης παρέχει στους μαθητές συγκεκριμένη, παρά αφηρημένη, ανατροφοδότηση, π.χ. Μπράβο για τις καινοτόμες ιδέες στην άσκηση λύσης προβλήματος, για την ενεργό εμπλοκή στη φιλοτέχνηση της αφίσας «Κόκκινη κάρτα στον σχολικό εκφοβισμό». Η επιβράβευση αποτελεί μέθοδο αξιολόγησης και η αξιολόγηση των μαθητών από εκπαιδευτικούς με υψηλές προσδοκίες είναι δίκαιη.
Δίκαιη αξιολόγηση
Η δίκαιη αντιμετώπιση και ίση διαχείριση των μαθητών κατά τη διαδικασία αξιολόγησης ενισχύει τα εσωτερικά τους κίνητρα για διαρκή βελτίωση της σχολικής απόδοσης και επίτευξη των μαθησιακών στόχων. Για να είναι, όμως, η αξιολόγηση δίκαιη, οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να μπορούν να διαχειρίζονται αποτελεσματικά υποκειμενικές τάσεις, όπως η «βαθμολογική αδράνεια» και η «διαπροσωπική έλξη».
Η «βαθμολογική αδράνεια» αναφέρεται στην τάση εκπαιδευτικών να αγνοούν στοιχεία αλλαγής στην επίδοση των μαθητών/μαθητριών (Μπίκος, 2024). Η επίδοση δεν είναι στατικό φαινόμενο, γι’ αυτό τυχόν προσκόλληση εκπαιδευτικών στη βαθμολογία που μαθητής πήρε σε γραπτή εξέταση ή στην επίδοση που είχε σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο συνεπάγεται μη δίκαιη αξιολόγηση. Η βαθμολογία που ένα παιδί παίρνει σε ένα διαγώνισμα επηρεάζεται από πολλαπλούς παράγοντες, όπως ψυχολογία, ευεξία/ευζωία, οικογένεια και αφορά σε συγκεκριμένο χρόνο. Σε περίπτωση που εκπαιδευτικός επιμένει να συνδέει, για παράδειγμα, τη χαμηλή επίδοση μαθητή σε διαγώνισμα με τη γενικότερη εικόνα και επίδοσή του, ενώ ο μαθητής παρουσιάζει πρόοδο, η συγκεκριμένη στάση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως συμπεριφορά άμυνας. Ίσως, ο εκπαιδευτικός θεωρεί ότι η βελτίωση της επίδοσης του μαθητή αποτελεί διάψευση της βαθμολογικής κρίσης του (Μπίκος, 2024). Μια τέτοια στάση/συμπεριφορά αποτελεί προκατάληψη, η οποία μπορεί να απωθήσει τα παιδιά από τη μάθηση.
Η «διαπροσωπική έλξη» αφορά στη συμπάθεια που εκπαιδευτικός μπορεί να έχει προς μαθητές (Μπίκος, 2024). Η συμπάθεια, η οποία μπορεί να μεταφραστεί ως προσδοκία για κάτι παραπάνω, γίνεται, συνήθως, αντιληπτή στην τάξη και υπάρχει ο κίνδυνος μεροληψίας αλλά και κατηγοροποίησης των παιδιών: σε παιδιά που ελκύουν σε μεγαλύτερο και παιδιά που ελκύουν σε μικρότερο βαθμό το ενδιαφέρον των διδασκόντων. Είτε η συμπάθεια εκδηλώνεται λεκτικά είτε μη λεκτικά, η αξιολόγηση δεν είναι δίκαιη, γιατί εδραιώνει μια διάκριση. Η διάκριση μπορεί στη συνέχεια να μετραφραστεί σε καλύτερη βαθμολογία ή/και σε άνιση κατανομή του χρόνου που δίνεται για εκπόνηση δραστηριότητας ή αναμονή διατύπωσης προφορικής απάντησης. Η διαχείριση της διαπροσωπικής έλξης συμβάλλει στη διασφάλιση δίκαιης αξιολόγησης.
Συμπερασματικά, οι υψηλές προσδοκίες των εκπαιδευτικών λειτουργούν ως πυξίδα με προσανατολισμό τη βελτίωση των μαθησιακών αποτελεσμάτων και επιφέρουν μετασχηματισμούς. Οι θετικές αντιλήψεις των εκπαιδευτικών επηρεάζουν θετικά τον νοητικό και ψυχικό κόσμο των παιδιών, όπου η θετική επίδραση μετασχηματίζεται σε θετική οπτική για τον εαυτό τους και τις ακαδημαϊκές τους ικανότητες. Ως δηλώσεις προσδοκιών, οι Δείκτες επιτυχίας μετασχηματίζονται σε Δείκτες επάρκειας, δηλαδή μαθησιακές δράσεις, οι οποίες αποτελούν παιδαγωγικές προσεγγίσεις όταν, ανάμεσα σε άλλα, προάγουν αποτελεσματικά εκπαιδευτικές πρακτικές όπως η λεκτική συμπεριφορά και η δίκαιη αξιολόγηση (Μοντέλο προσδοκιών).
Μοντέλο προσδοκιών: Υψηλές προσδοκίες εκπαιδευτικών: πυξίδα για υψηλά μαθησιακά αποτελέσματα
Αναφορές
Μπίκος, Κ. Γ. (2024) Οι προσδοκίες του εκπαιδευτικού: Το φαινόμενο του «Πυγμαλίωνα» - 10ο μάθημα από σειρά μαθημάτων στο διαδίκτυο.
Ταβουκστή, Κ., Μανούσου, Ε. και Χαρτοφύλακα, Α. Μ. (2017) . Πρακτικά: 9o Διεθνές Συνέδριο ηια την Ανοικτή και εξ αποστάσεως Εκπαίδευση.
*Επιθεωρήτρια Α’ Μέσης Εκπαίδευσης
