ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ *
Από τα θεμελιώδη συστατικά της ελληνικής γλώσσας, προφορικής και γραπτής, είναι οι προθέσεις. Πρόκειται για τις μικρές λέξεις που «προτίθενται», δηλαδή τοποθετούνται μπροστά από άλλες (ουσιαστικά επίθετα, αντωνυμίες κτλ), και μαζί τους συνιστούν τους εμπρόθετους προσδιορισμούς. Παράλληλα, οι περισσότερες προθέσεις συντίθενται με άλλες λέξεις και δημιουργούν σύνθετες (προ-βάλλω, δια-βάλλω, εκ-βάλλω κτλ).
Οι εμπρόθετοι προσδιορισμοί, με τους οποίους ασχολούμαστε στο παρόν άρθρο, έχουν διάφορες σημασίες, όπως τόπο, αιτία, χρόνο, ποσό, τρόπο κτλ. Οι αποχρώσεις αυτές οφείλονται στην έννοια της πρόθεσης, στην πτώση του ονόματος που χρησιμοποιείται δίπλα από αυτήν και συχνά στο ρήμα της πρότασης / φράσης στην οποία εντάσσονται. Μεγάλο μέρος από τις χρήσεις των προθέσεων της αρχαίας ελληνικής διατηρούνται και στη νέα, ενώ άλλες, παρόλο που ατόνισαν με το πέρασμα του χρόνου, επιβιώνουν ακόμα σε συγκεκριμένες εκφράσεις.
Κάποιες από τις προθέσεις συντάσσονται με ονόματα μίας μόνο πτώσης, ενώ μπορεί να έχουν μία ή και περισσότερες σημασίες. Αντίθετα, άλλες προθέσεις επιδέχονται ονόματα δύο ή και τριών πτώσεων, με διαφορετική όμως κάθε φορά σημασία. Συνεπώς, η επιλογή της πτώσης δεν μπορεί να είναι αυθαίρετη, αλλά επιβάλλεται από αυτό που θέλουμε να εκφράσουμε, γι’ αυτό και χρειάζεται προσοχή. Κάποτε η σημασία ποικίλει ακόμα και ανάμεσα σε χρήσεις της ίδιας πτώσης. Παραδείγματα:
Η πρόθεση ΠΡΟ συντάσσεται αποκλειστικά με γενική και συχνά σημαίνει χρόνο (=πριν από), όπως στις εκφράσεις «προ Χριστού» και «προ μεσημβρίας». Μπορεί ακόμα να έχει και τη σημασία του ενώπιον, όπως όταν λέμε «παρουσιάστηκε προ του αρχηγού».
Ως προς τον χρόνο, το αντίθετο της φράσης ΠΡΟ συν γενική εκφράζεται από την πρόθεση ΜΕΤΑ συν αιτιατική, όπως στις φράσεις «μετά Χριστόν» και «μετά μεσημβρίαν». Αντίθετα, αν η πρόθεση ΜΕΤΑ συνταχθεί με γενική (όπως η ΠΡΟ), το νόημα αλλάζει εντελώς και δηλώνεται η συνοδεία: «ήλθε μετά του αδελφού».
Στην πρόταση «επιτέθηκε κατά του γείτονά του» η πρόθεση ΚΑΤΑ συντάσσεται με γενική και δηλώνει εχθρική διάθεση, ενώ αν πούμε το παραπλήσιο «κατά τον γείτονά του δεν υπάρχει πρόβλημα», αυτό σημαίνει «κατά τη γνώμη του γείτονά του» και δηλώνει συμφωνία. Αν, από την άλλη, χρησιμοποιήσουμε την ΚΑΤΑ με αιτιατική και με ρήμα κίνησης, παίρνει τη σημασία της κίνησης προς ένα σημείο: «πήγαν κατά τη θάλασσα».
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι διαφορετικές σημασίες της πρόθεσης ΕΠΙ, αναλόγως του ρήματος και της πτώσης που ακολουθεί. Έτσι, αν χρησιμοποιήσουμε την ΕΠΙ με γενική, έχουμε την έννοια του τόπου, όπως «πατά επί πτωμάτων», ή του χρόνου, όπως «επί προεδρίας του τάδε έγινε μεγάλος σεισμός». Χρόνο όμως δηλώνει και η ΕΠΙ με δοτική, όπως στο «συνελήφθη επ’ αυτοφώρω», ενώ η ίδια ακριβώς σύνταξη (ΕΠΙ με δοτική) μπορεί να έχει και τη σημασία της συμφωνίας / όρου, όπως στην πρόταση «έδρασαν επί τη βάσει των ικανοτήτων τους». Τέλος, η πρόθεση ΕΠΙ με αιτιατική δηλώνει είτε χρόνο-διάρκεια, είτε τόπο-έκταση, όπως στις προτάσεις «υπέφερε επί δέκα χρόνια» και «τον κυνηγούσε επί τρία χιλιόμετρα», αντίστοιχα.
Η πρόθεση ΠΑΡΑ και αιτιατική δηλώνει εναντίωση («ήρθε παρά την κούρασή του»), αλλά και εξαίρεση / έλλειψη («παρ΄ ολίγον να τον συλλάβουν»). Η ίδια πρόθεση με γενική φανερώνει προέλευση: «έλαβε παρά του πατέρα του». Με την ΠΑΡΑ επιβιώνει κάποτε και η δοτική, όπως στη φράση «υφυπουργός παρά τω προέδρω», που δηλώνει τόπο-πλησίον.
Η πρόθεση ΔΙΑ με γενική έχει διάφορες χρήσεις: δηλώνει τόπο-κίνηση διαμέσου («πορεύτηκε δια πυρός και σιδήρου»), τρόπο («του επιβλήθηκε δια της βίας») ή χρονική διάρκεια («δια βίου εκπαίδευση»). Αντίθετα, η ΔΙΑ με αιτιατική φανερώνει αιτία («η μνήμη τους έμεινε αθάνατη δια την αρετήν»).
*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία
