ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Μία από τις πιο πολυχρησιμοποιημένες λέξεις της νεοελληνικής γλώσσας είναι το «που». Ως σύνδεσμος εισάγει διάφορα είδη δευτερευουσών προτάσεων αλλά, πιο συχνά, ως αναφορική αντωνυμία εισάγει αποκλειστικά αναφορικές προτάσεις. Παρ’ όλα αυτά, αρκετές φορές το «που» χρησιμοποιείται καθ’ υπερβολήν και σε περιβάλλοντα στα οποία κανονικά δεν θα έπρεπε, με αποτέλεσμα είτε να καταντά μονότονος ο λόγος είτε, ακόμα χειρότερα, να υπάρχει ασυνταξία ή να μην είναι σαφή τα λεγόμενά μας και να δημιουργούνται παρανοήσεις.
Περιοριζόμαστε εδώ μόνο στις αναφορικέςπροτάσεις, στις οποίες συχνά προτιμάται το «που» αντί: α) της αντωνυμίας «ο οποίος» (στις διάφορες πτώσεις των τριών γενών και των δύο αριθμών) και β) του τοπικού συνδέσμου «όπου». Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
«Οι ηθοποιοί που (=οι οποίοι) έλαβαν μέρος στην παράσταση ήταν ταλαντούχοι. Οι μαθητές που (=τους οποίους) καλέσαμε πήραν το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό.»
Στην πρώτη πρόταση το «που» αντικαθιστά την αντωνυμία στην ονομαστική, γιατί αναφέρεται στο υποκείμενο, ενώ στη δεύτερη στην αιτιατική, γιατί αναφέρεται στο αντικείμενο. Η χρήση και στις δύο περιπτώσεις είναι θεμιτή και το νόημα καθαρό.
Σε πολλές όμως περιπτώσεις τα πράγματα δεν είναι τόσο εύληπτα. Αυτό συμβαίνει κυρίως όταν έχουμε άλλες πτώσεις της αντωνυμίας (π.χ. τη γενική) ή κάποια εμπρόθετη χρήση. Π.χ.:
«Είδα το παιδί του γείτονα που ήταν στον δρόμο.» Προκαλείται ασάφεια σε σχέση με το ποιος ήταν στον δρόμο, το παιδί ή ο γείτονας. Γι’ αυτό επιβάλλεται να πούμε είτε «το παιδί… το οποίο ήταν…» είτε «το παιδί του γείτονα ο οποίος ήταν...».
«Ο μαθητής που γνωρίζεις τον πατέρα, τιμωρήθηκε για πειθαρχικό παράπτωμα.» Επιβάλλεται η χρήση του τύπου «του οποίου», αλλιώς η πρόταση είναι ασύντακτη.
«Ο προϊστάμενος αποτάθηκε στον υπάλληλο που σου μίλησε.» Υπάρχει κίνδυνος παρανόησης, καθώς η χρήση του «που»δεν διευκρινίζει για ποια από τις δύο περιπτώσεις πρόκειται: «αποτάθηκε στον υπάλληλο για τον οποίο σου μίλησε (κάποιος)» ή «στον υπάλληλο ο οποίος σου μίλησε».
«Απολύθηκε από το εργοστάσιο που δούλευε.» Το ίδιο και εδώ, δεν είναι καθαρό το ποιος δούλευε: το εργοστάσιο ή αυτός που απολύθηκε. Συνεπώς, θα πούμε «το οποίο» ή «όπου», αντίστοιχα.
«Οι ασθενείς που χορηγήθηκε το φάρμακο θεραπεύθηκαν.» Το «που» εδώ πρέπει να αντικατασταθεί από το «στους οποίους»(είναι έμμεσο αντικείμενο). Αλλιώς υπάρχει συντακτικό πρόβλημα, καθώς δεν ξεκαθαρίζει μεμιάς ποιο είναι το υποκείμενο (Οι ασθενείς ή το φάρμακο;), αφού και τα δύο είναι στην ονομαστική. Το πρόβλημα μετριάζεται αν το «που» συνοδευτεί από τον αντίστοιχο τύπο της προσωπικής αντωνυμίας («τους»): «Οι ασθενείς που τους χορηγήθηκε…»
«Έχω στην κατοχή μου το έγγραφο που έγινε η συναλλαγή.» Πρέπει να αντικατασταθεί από το «βάσει του οποίου», έχουμε δηλαδή εμπρόθετη χρήση.
«Μου εξήγησε τον λόγο που προκλήθηκε τόση αναστάτωση.» Και πάλι έχουμε εμπρόθετη χρήση -«τον λόγο για τον οποίο»- και πρέπει να προτιμηθεί.
«Επισκέφθηκε τα καταστήματα που βρίσκονται τα αγαπημένα του αυτοκίνητα.» Αυτό δηλώνει ότι τα καταστήματα βρίσκονται, ο ομιλητής όμως προφανώς θέλει να μιλήσει για τα καταστήματα «στα οποία» ή «όπου» βρίσκονται τα αυτοκίνητα.
Είναι τέλος και περιπτώσεις στις οποίες το «που» πρέπει να αποφευχθεί για καθαρά υφολογικούς λόγους (γιατί η επανάληψή του καθιστά την πρόταση μονότονη), όπως:
«Του έγιναν πολλές συστάσεις που αφορούν τους λόγους της παραίτησής του που έγινε γνωστή από τον προϊστάμενό του που τον εκτιμούσε.»
Το φαινόμενο του πουπου(δ)ισμού, όπως αποκαλείται η εκτεταμένη και συχνά προβληματική χρήση του «που», σε καμία περίπτωση δεν κοσμεί τον λόγο μας ούτε και μας καταξιώνει ως καλύτερους γνώστες ή πιο πιστούς οπαδούς της δημοτικής.
*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία
