Πάπυροι, περγαμηνές και… υπολογιστές


ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*

Μιλούμε συνεχώς για κώδικες και για πρωτόκολλα που ορίζουν τη ζωή μας. Ακόμα, συνήθης είναι η χρήση των όρων πάπυροι και περγαμηνές, που αναφέρονται στα τυπικά, πλην όμως σημαντικά, προσόντα κάποιου. Τέλος, από την παιδική μας ηλικία όλοι μεγαλώνουμε παρέα με τους τόμους των βιβλίων μας. Από πού όμως ξεκινούν οι όροι αυτοί -και όχι μόνο- και τι σήμαιναν αρχικά; 

Όλοι οι όροι σχετίζονται με τα υλικά από τα οποία ήταν φτιαγμένα τα βιβλία και με τον τρόπο γραφής κατά την αρχαιότητα, θέματα που είναι αντικείμενο μελέτης δύο κλάδων της φιλολογίας: της παπυρολογίας και της παλαιογραφίας.   

Ο πάπυρος ήταν φυτό αιγυπτιακό που φύτρωνε κοντά στον Νείλο και από τον οποίο κατασκευαζόταν το υλικό γραφής. Τα αρχαιότερα δείγματά του χρονολογούνται γύρω στο 3.000 π.Χ., ενώ στην Ελλάδα πρέπει να πρωτοχρησιμοποιήθηκε τον 7ο αι. π.Χ.. Για την κατασκευή του υλικού γραφής αφαιρούνταν λεπτές λωρίδες (φύλλα) από το στέλεχος του φυτού, απλώνονταν σε μία βρεγμένη επιφάνεια η μία δίπλα στην άλλη ώστε μόλις να εφάπτονται, και συγκολλούνταν (εξ ου και η ονομασία κόλλημα για το φύλλον) για να αποκτήσουν μεγάλο μήκος. Στη συνέχεια τοποθετούνταν ένα δεύτερο στρώμα από φύλλα κάθετα βαλμένα προς τα πρώτα, και τα δύο στρώματα συμπιέζονταν και γίνονταν ένα. Τα μεγάλα αυτά φύλλα τα τύλιγαν σε κυλίνδρους (λατινικά volumen), για τους οποίους κάποτε χρησιμοποιούνται και οι όροι βύβλος /βιβλίον (από το όνομα της πόλης Βύβλου, μέσω της οποίας γινόταν η εισαγωγή του παπύρου στο Αιγαίο). Το πρώτο φύλλο του κυλίνδρου, που το άφηναν κενό, ονομαζόταν πρωτόκολλον και στα Βυζαντινά χρόνια σε αυτό αναγραφόταν η επίσημη σφραγίδα (εξ ου και η σημερινή σημασία του όρου) και η χρονολογία. O άδειος κύλινδρος ονομαζόταν χάρτης, ενώ ο κύλινδρος που περιείχε τμήμα ενός μεγαλύτερου έργου, το οποίο δεν χωρούσε σε ένα κυλίνδρο, ονομαζόταν τόμος.    

 Το στρώμα του παπύρου που είχε τις ίνες του φυτού οριζόντια ήταν πιο λείο, ετοποθετείτο στη μέσα πλευρά του κυλίνδρου και πάνω σε αυτό συνήθιζαν να γράφουν (recto). Αυτό με τις κάθετες ίνες αποτελούσε την εξωτερική όψη και σπάνια έγραφαν πάνω σε αυτό (verso). Το κείμενο γραφόταν σε στήλες που λέγονταν σελίδες (pagina) και σε κάθε κόλλημα υπήρχαν δύο στήλες. Η γραφή γινόταν με τον κάλαμο (ή γραφίδα – calamus, canna). Ο κύλινδρος ξετυλιγόταν οριζόντια από τα αριστερά προς τα δεξιά, ενώ για τη χρήση του απαιτούνταν και τα δύο χέρια (το ένα ξετύλιγε και το άλλο τύλιγε αντίστροφα).

Ο πάπυρος, που ήταν εύθρυπτος και ευαίσθητος στις καιρικές συνθήκες, ξεκίνησε τον 2ο αι. μ.Χ. αρχικά στην Πέργαμο να αντικαθίσταται από ένα πιο ανθεκτικό υλικό γραφής που κατασκευαζόταν από δέρμα ζώου, τη διφθέρα (membrana). Το νέο υλικό ονομάστηκε περγαμηνή

Στα τέλη του 2ου αι. μ.Χ., αντί για την κατασκευή του κυλίνδρου, τα φύλλα του παπύρου ή της περγαμηνής άρχισαν να διπλώνονται στη μέση, να συρράπτονται στη ράχη και να παίρνουν το σχήμα του σημερινού βιβλίου. Η μορφή αυτή, που ονομάζεται κώδιξ (caudex /codex= στέλεχος, κορμός δένδρου), έχει πολλά πλεονεκτήματα σε σχέση με τον κύλινδρο: είναι πιο εύχρηστη, φθείρεται πιο δύσκολα και παρέχει τη δυνατότητα για πιο εκτενή κείμενα, ενώ ο εντοπισμός χωρίων γίνεται ευκολότερα. Για κάποιο διάστημα οι δύο τεχνικές συνυπήρχαν, ενώ από τον 4ο αι. μ.Χ. επικρατεί η χρήση της περγαμηνής σε μορφή βιβλίου (τεύχους), που είχε διάφορα μεγέθη, αλλά συνήθως αποτελείτο από 4 δίφυλλα (8 φύλλα/ 16 σελίδες), γεγονός από το οποίο προέρχεται η ονομασία τετράς /τετράδιο.

Παμπάλαιοι λοιπόν πολλοί όροι αλλά πάντοτε επίκαιροι, αφού εξακολουθούν να είναι και σήμερα -με αρκετά παρόμοια σημασία- αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινότητάς μας. Το ποια θα είναι η συνέχεια, μόνο η… τεχνολογία και οι υπολογιστές το ξέρουν.

*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία




Comments (0)


This thread has been closed from taking new comments.





Newsletter










882