Ψιλή και δασεία: και όμως υπάρχουν

ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*

Όταν πριν από σχεδόν 40 χρόνια επιβλήθηκε το λεγόμενο «μονοτονικό» σύστημα γραφής για την ελληνική γλώσσα, μαζί με τους τόνους (οξεία, περισπωμένη, βαρεία) καταργήθηκαν και τα πνεύματα, δηλαδή η δασεία και η ψιλή.    

Ως γνωστόν, πρόκειται για δύο σύμβολα που έμπαιναν πάνω ή μπροστά από το αρχικό φωνήεν ή ρ- μίας λέξης και που, αν και στη Νέα Ελληνική δεν υποδήλωναν κάτι συγκεκριμένο ως προς την προφορά ή τον τονισμό, εντούτοις στην Αρχαία Ελληνική, και δη της κλασικής εποχής, σήμαιναν κάτι ουσιαστικό. Συγκεκριμένα, δήλωναν την παρουσία ή την απουσία -αντίστοιχα- μίας ελαφριάς δασείας εκπνοής (κάτι σαν απαλό χ) πριν από το αρχικό γράμμα. Έτσι, γράφουμε στα Αρχαία Ελληνικά ἀνήρ, ἄνθρωπος, ἐλπίζω, με την ένδειξη της ψιλής, δηλαδή της απουσίας οτιδήποτε μπροστά από το αρχικό φωνήεν. Ταυτόχρονα όμως γράφουμε ἁρμονία, Ἑλένη, ἱστορία, ῥήτωρ, κάτι που δήλωνε ότι η κλασική προφορά ήταν περίπου hαρμονία, hΕλένη, hιστορία, hρήτωρ. Η ύπαρξη αυτής της δασείας εκπνοής που χάθηκε με το πέρασμα των χρόνων επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι οι λέξεις αυτές μεταγράφηκαν στη Λατινική ως harmonia, Helena, historia, rhetor, κάτι που σημαίνει ότι μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια η δασεία εκπνοή ακουγόταν.   

Η δασεία εκπνοή ενυπήρχε και στην προφορά τριών συμφώνων, των δασέων φ, χ, θ. Τα γράμματα αυτά, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, προφέρονταν όπως τα αντίστοιχά τους ψιλά (π, κ, τ), μαζί με μία δασεία εκπνοή, δηλαδή ως πh, κh και τh. Αυτό το γεγονός εξηγεί και το γιατί π.χ. όταν το φ πέρασε στη Λατινική δεν πέρασε ως f (κάτι που θα ήταν φυσικό, αφού το γράμμα f υπήρχε, όπως βλέπουμε σε καθαρά λατινικές λέξεις π.χ. fides), αλλά ως ph, όπως βλέπουμε στις ελληνικής προελεύσεως λέξεις physicus, Philippus κτλ.

Η δασεία εκπνοή όμως επιβεβαιώνεται καθημερινά και μέσα από τη Νέα Ελληνική, όπως φαίνεται στη σύνθεση λέξεων που έπαιρναν δασεία στα Αρχαία. Έτσι, συνθέτοντας τη λέξη αίμα με την πρόθεση από, λέμε απ’+αἱμάσσω, δηλαδή απ’+hαιμάσσω, όπου το π+h αντιστοιχεί, όπως είδαμε, με το φ (=αφαιμάσσω). Με τον ίδιο τρόπο: κατά+ὁρίζω: κατ’+hορίζω: καθορίζω / επί+ίππος: επ’+hίππος: έφιππος / υπό+ἥλιος: υπ+hήλιος: υφήλιος / κατά+ἡμέρα: κατ’+hημέρα: καθημερινός / κακό+ὕποπτος: κακ’+hύποπτος: καχύποπτος κτλ.

Είναι ενδιαφέρον στο σημείο αυτό να δούμε και την προέλευση των συμβόλων για τη δασεία και την απουσία της (῾ και ᾿). Το δασύ πνεύμα παραστάθηκε αρχικά στην Ελληνική με το γράφημα Η, άρχισε όμως πολύ νωρίς να εκπίπτει -ειδικά στην Ιωνική διάλεκτο- οπότε και το Η άρχισε να χρησιμοποιείται για τη δήλωση του μακρού ε [ē]. Όταν στα 403 π.Χ. το ιωνικό αλφάβητο εισήχθη στην Αθήνα, το Η χρησιμοποιήθηκε για να αποδοθεί το μακρό ε (το γνωστό μας ήτα), παράλληλα όμως, αλλά πιο σπάνια, συμβολιζόταν με αυτό και η δασεία. Είναι χαρακτηριστική η λέξη ΗΕΚΗΒΟΛΟΣ (=ἑκηβόλος: αυτός που ρίχνει από μακριά), όπου το Η επιτελεί ταυτόχρονα και τους δύο ρόλους. Η παρουσία του Η ως δασείας εκπνοής ήταν αναγκαία όταν χρειαζόταν η αντιδιαστολή λέξεων, όπως ὅρος-ὄρος. Στην Κάτω Ιταλία συναντάται για πρώτη φορά η χρήση του μισού Η, του ├ δηλαδή, για την ύπαρξη της δασύτητας μπροστά από λέξεις, κάτι που υιοθετήθηκε από τους Αλεξανδρινούς γραμματικούς, ενώ πρώτος ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος (3^ος-2^ος αι. π.Χ.) χρησιμοποιεί το άλλο μισό Η, το ┤, για την απουσία της δασύτητας, δηλαδή για την ψιλή. Τα σημεία αυτά τον μεσαίωνα έχασαν το κάτω στέλεχός τους και έγιναν γωνιώδη, ενώ από τον 11^ο αι. μ.Χ. στρογγυλοποιήθηκαν και έχουν τη μορφή με την οποία τα συναντάμε σήμερα στα βιβλία των Αρχαίων ή σε παλαιότερα των Νέων Ελληνικών.      

Έφυγαν λοιπόν από την καθημερινή μας οπτική επαφή η δασεία και η ψιλή, κάθε άλλο όμως παρά έχουν εκλείψει ουσιαστικά από τη γλώσσα μας.       

*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία