ΤΗΣ ΔΡΟΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ*
Όταν μιλάμε για στασιμότητα στο χώρο της εκπαίδευσης, εννοούμε τη διαδικασία κατά την οποία ένας μαθητής δεν προάγεται και αναγκαστικά επαναλαμβάνει την ίδια τάξη. Στάσιμοι μένουν οι μαθητές, οι οποίοι είτε έχουν ξεπεράσει το όριο των απουσιών που δικαιούνται, με βάση τους κανονισμούς λειτουργίας των δημόσιων σχολείων, είτε έχουν πολύ χαμηλή επίδοση και δεν συγκεντρώνουν τη βαθμολογία που χρειάζεται για να προαχθούν.
Παρόλο που στην Κύπρο το ποσοστό των μαθητών που μένουν στάσιμοι είναι χαμηλό (λόγω κυρίως των «μαχών» στους καθηγητικούς συλλόγους στο τέλος της χρονιάς, ώστε να «γλιτώσουν» κάποια παιδιά), χρειάζεται, εντούτοις, να επανεξετάσουμε το μέτρο αυτό, επανερχόμενοι στον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε, και μετρώντας την αποτελεσματικότητά του, μέσω των συνεπειών που η εφαρμογή του επιφέρει στους μαθητές. Είναι, επίσης, εξίσου σημαντικό να διερευνήσουμε τις αιτίες της στασιμότητας και το προφίλ των μαθητών στους οποίους επιβάλλεται, ώστε να κατανοήσουμε κατά πόσο το μέτρο αυτό δύναται, όντως, να τους βοηθήσει και να τους ενισχύσει με τα κατάλληλα εφόδια, στην προσπάθειά τους να ανταπεξέλθουν, όχι μόνο στις προκλήσεις της σχολικής χρονιάς, την οποία καλούνται να επαναλάβουν, αλλά και στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν γενικότερα στην καθημερινότητά τους.
Ο Μιχάλης, ο Αντρέας και η Αγγελίνα είναι αδέλφια και έχουν μείνει στάσιμοι δύο με τρεις φορές ο καθένας. Ο Μιχάλης είναι 20 χρονών και φοιτά ακόμη στη Γ’ λυκείου. Λόγω της κατάθλιψης που βιώνει, σηκώνεται με πολλή δυσκολία το πρωί για να πάει στο σχολείο, ενώ μια μέρα τη βδομάδα δεν παρουσιάζεται καθόλου, αφού πρέπει να δουλεύει επιπλέον ώρες, ώστε να καλύπτει τις ανάγκες της οικογένειάς του. Το γεγονός ότι ο μαθητής αυτός, παρόλες τις αντιξοότητες, δεν εγκατέλειψε το σχολείο, το οφείλει σε ορισμένα άτομα μέσα στο σχολικό περιβάλλον, τα οποία ενδιαφέρθηκαν γι’ αυτόν, καθώς και στους σχολικούς συνεργάτες, που κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια, για να βοηθήσουν και να αποτρέψουν μοιραίες καταστάσεις.
Ο Αντρέας, με το αγγελικό πρόσωπο, είναι 18 χρονών και φοιτά στην Α’ λυκείου. Ένα πανέξυπνο παιδί με πολλά ταλέντα, το οποίο, όμως, λόγω των χρόνιων προβλημάτων που βιώνει, έχασε εντελώς το ενδιαφέρον του για το σχολείο και οτιδήποτε αυτό αντιπροσωπεύει. Ωστόσο, το πιο θλιβερό είναι ότι, δυστυχώς, έχασε, επίσης, το ενδιαφέρον για τη ζωή την ίδια. Πολλές φορές μένει νηστικός για μέρες ολόκληρες, ενώ η μητέρα του πασχίζει να τον πείσει να φάει και αγωνιά για την κατάστασή του. Ο μόνος λόγος που ο Αντρέας μπορεί ακόμη να χαμογελά είναι η δεκαεξάχρονη αδελφή του Αγγελίνα και το πέντε μηνών μωράκι της, που του δίνουν ένα λόγο για να ζει. Για τον Αντρέα, συγκεκριμένα, έγιναν τεράστιες προσπάθειες, από πολλούς φορείς, για να περάσει την Γ’ Γυμνασίου. Ένας συνεχής αγώνας, που διήρκησε πολλούς μήνες, μέχρι να πειστεί η πλειοψηφία του καθηγητικού συλλόγου ότι ο μαθητής αυτός έπρεπε πάση θυσία να προαχθεί, καθώς, σε αντίθετη περίπτωση, οι συνέπειες θα ήταν ολέθριες. Ο καθηγητικός σύλλογος, την υστάτη, έδειξε επιείκεια και ο μαθητής, που είχε αποφασίσει πως θα εγκατέλειπε το σχολείο, στην περίπτωση που θα έμενε τρίτη φορά στάσιμος, γράφτηκε τελικά στην Α’ Λυκείου. Με τη στήριξη, μάλιστα, των σχολικών συνεργατών, ξεκίνησε δειλά-δειλά να παρουσιάζει πρόοδο, όχι μόνο ακαδημαϊκά, αλλά κυρίως συναισθηματικά και συμπεριφορικά.
Η αδελφή του Αντρέα, η Αγγελίνα, είναι ένα πανέμορφο κορίτσι με διάχυτη, όμως, στο πρόσωπο της τη θλίψη. Τον τελευταίο χρόνο αντιμετωπίζει περίπλοκα προβλήματα υγείας, ενώ απέκτησε, παράλληλα, το πρώτο της μωρό, το οποίο παρουσιάζει, επίσης, προβλήματα υγείας. Η Αγγελίνα πέρασε από μια εξαιρετικά τραυματική εμπειρία σε ηλικία τεσσάρων χρονών και όταν έφτασε η στιγμή να φοιτήσει στο Δημοτικό, οι «αρμόδιοι» αποφάσισαν πως έπρεπε να μπει στην ειδική μονάδα, λόγω θυμού και αντιδραστικής συμπεριφοράς. Εντάχθηκε σε κανονική τάξη στη Δ’ Δημοτικού, κουβαλώντας μαζί της όλα τα μαθησιακά κενά που της είχαν δημιουργήσει τα χρόνια στην ειδική μονάδα, αφού δεν έμαθε ούτε να γράφει ούτε να διαβάζει. Στο Γυμνάσιο, έχοντας μείνει στάσιμη για δύο συνεχόμενες χρονιές, αναγκάστηκε να αλλάξει σχολείο, καθώς, σύμφωνα με τους κανονισμούς λειτουργίας των δημόσιων εκπαιδευτηρίων, μετά από δύο χρόνια στασιμότητας στην ίδια τάξη, ο μαθητής οφείλει, οπωσδήποτε, να ενταχθεί σε άλλη σχολική μονάδα. Όπως μου εξομολογήθηκε κατά τη διάρκεια της συνάντησής μας, «Που την πρώτη μέρα που επήα στο νέο σχολείο, ένιωσα ότι εν εμπορούσα να μείνω τζαμαί ούτε λεπτό…εν εμπορούσα να αναπνεύσω…ένιωθα ότι ήμουν πολλά πιο μεγάλη που τους άλλους τζαι ότι εβλέπαν με ούλλοι περίεργα που ήρτα που άλλο σχολείο τζαι για το πρόβλημά μου. Έπιασα τη μάμα μου τηλέφωνο τζαι είπα της να έρτει να με πιάσει, γιατί ήταν να πεθάνω, αν εμείνησκα ακόμα λίον σε τζείνο το σχολείο». Με αυτά τα συναισθήματα, η Αγγελίνα έκλεισε τον κύκλο της εκπαίδευση της, σε ηλικία 15 ετών, και έμεινε έγκυος μετά από λίγο καιρό.
Και τα τρία αδέλφια πέρασαν πολύ δύσκολα παιδικά χρόνια. Από νωρίς βίωσαν την παραμέληση και την εγκατάλειψη από τον ένα γονέα και κατά καιρούς και από τους δύο γονείς. Έζησαν φάσεις της ζωής τους σε σπίτι χωρίς ρεύμα και νερό ή σε ένα παλιό αυτοκίνητο, γιατί δεν είχαν που να μείνουν, επιβιώνοντας με ληγμένα προϊόντα, για πολλούς μήνες.
Αυτά τα παιδιά, λοιπόν, τα οποία η οικονομική εξαθλίωση, η κατάθλιψη και η ανέχεια στιγμάτισαν ανεπιστρεπτί, βρέθηκαν πιασμένα στα γρανάζια ενός ανάλγητου εκπαιδευτικού συστήματος. Το σχολείο είχε την απαίτηση από αυτά να παρακολουθούν τα μαθήματά τους ανελλιπώς, σαν να είχαν μια φυσιολογική ζωή, όπως όλα τα άλλα παιδιά, να δείχνουν ευγένεια και κατανόηση, ακόμη και όταν οι προσβολές προς το πρόσωπό τους ήταν συνεχείς και στοχευμένες και αφορούσαν την ανατροφή, την παιδεία, και την «καλή τους συμπεριφορά».
Τα παιδιά που περνούν πολύ δύσκολα στο σπίτι τους και έχουν πολλά μαθησιακά κενά νιώθουν αμηχανία στην τάξη και αισθάνονται αποξενωμένα από το σχολικό περιβάλλον. Οι διαφορές τους με τους συμμαθητές τους τυγχάνουν διαρκούς επισήμανσης και το γεγονός ότι δεν μπορούν να παρακολουθήσουν επιδεινώνει την κατάσταση. Αρχίζουν να αντιδρούν, εκδηλώνοντας τον θυμό και την απογοήτευσή τους με το όλο σύστημα, είτε βλάπτοντας άλλους είτε βλάπτοντας τον εαυτό τους. Αυτά τα παραμελημένα παιδιά, περιθωριοποιημένα από την κοινωνία και το σχολείο, πληρώνουν εφ’ όρου ζωής βαρύ τίμημα, τόσο για «τις αμαρτίες των γονιών τους» όσο και για τις τεράστιες αδυναμίες του εκπαιδευτικού μας συστήματος, το οποίο ορίζει μεν τα κριτήρια, που, αν δεν πληροί ένας μαθητής, οφείλει να επαναλάβει την τάξη, δεν προβαίνει, όμως, σε εντοπισμό των ακαδημαϊκών, συμπεριφορικών και ψυχοσυναισθηματικών προβλημάτων του μαθητή που μένει στάσιμος και στον σχεδιασμό ενός οργανωμένου και εξατομικευμένου προγράμματος παρέμβασης, ώστε να διασφαλιστεί ότι η επανάληψη τάξης θα ωφελήσει πραγματικά τον επηρεαζόμενο μαθητή.
Τα παιδιά αφήνονται να αντιμετωπίσουν μόνα τους τις συνέπειες που απορρέουν από τη στασιμότητα, οι οποίες, σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, είναι πολλές και επιβλαβείς και επηρεάζουν τους μαθητές άμεσα και μακροπρόθεσμα. Ανάμεσα στις συνέπειες καταγράφονται: ο στιγματισμός και η περιθωριοποίηση των μαθητών από τον περίγυρο τους, η μείωση της αυτοπεποίθησης τους (με τη δημιουργία έντονων αμφιβολιών για τις ικανότητες τους), κατάθλιψη, θυμός, αύξηση της επιθετικότητας, ανάπτυξη εκδικητικών συναισθημάτων προς το σχολείο, αίσθημα απόρριψης, διαμόρφωση αθροιστικών και αφοριστικών λογικών για ό,τι συμβολίζει σύστημα και πολιτεία. Παράλληλα, έρευνες έδειξαν ότι η στασιμότητα επηρεάζει καίρια την φοίτηση των μαθητών, η οποία, μέρα με τη μέρα, ελαττώνεται, οδηγώντας πολλούς από τους στάσιμους μαθητές στην από-επένδυση και την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου. Κατ’ επέκταση, οι μαθητές που εγκαταλείπουν το σχολείο δυσκολεύονται να βρουν δουλειά για να αυτό-συντηρηθούν και έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες από άλλους να αναπτύξουν ψυχικά προβλήματα, προβλήματα υγείας, χρήσης ουσιών και να αναμειχθούν σε παράνομες ή ακόμη και εγκληματικές πράξεις.
Η ακαδημαϊκή στασιμότητα αποτελεί ένα θέμα συζήτησης που επανέρχεται κάθε χρόνο στους καθηγητικούς συλλόγους, δημιουργεί έντονα συναισθήματα και διχάζει τους εμπλεκόμενους φορείς. Η πλειοψηφία των καθηγητών αντιλαμβάνεται πως η στασιμότητα δεν θα βοηθήσει τον μαθητή, αφού η επανάληψη της τάξης συντελείται χωρίς τη λήψη οποιονδήποτε άλλων μέτρων, ώστε να αποβεί επικερδής για το παιδί. Άλλοι, πάλι, πιστεύουν ότι επιβάλλεται να παραμένουν στάσιμοι οι μαθητές εκείνοι, οι οποίοι, κατά τη διάρκεια της χρονιάς προκαλούν πολλαπλά προβλήματα. Με αυτό τον τρόπο, θεωρούν ότι δίδεται ένα ηχηρό μήνυμα σε αυτούς τους μαθητές, αναγκάζοντάς τους, λόγω φόβου, να συμπεριφέρονται καλύτερα με τη νέα σχολική χρονιά και καθιστώντας τους παράδειγμα προς αποφυγή για τους υπόλοιπους.
Δυστυχώς, όμως, η στασιμότητα γι’ αυτά τα ταλαιπωρημένα παιδιά, «τα τερατάκια» των σχολείων, αποτελεί μια ακόμη ώθηση προς το σκοτάδι και βύθιση στο χάος. Πρόκειται για τη χαριστική βολή που τους δίνει το σύστημα, προτού τα σπρώξει εντελώς στην παραίτηση, την πλήρη σχολική από-επένδυση και, πιθανόν, την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου.
Παράλληλα, η ακαδημαϊκη στασιμότητα, ενώ δεν συγκαταλέγεται στα «παιδαγωγικά μέτρα» που έχουν στην διάθεση τους τα δημόσια σχολεία, κατέληξε να εφαρμόζεται ως τέτοιο και να εκτοξεύεται συχνά ως «απειλή» κατά των μαθητών που προκαλούν προβλήματα στη σχολική μονάδα. Συμβαίνει, όμως, το εξής παράδοξο: ο καθηγητικός σύλλογος αποτελεί το ανώτατο σώμα σε ένα σχολείο και έχει το δικαίωμα να «επικυρώσει τις απουσίες των μαθητών, όπως επίσης και την προαγωγή, απόλυση, παραπομπή σε ανεξέταση ή απόρριψη τους στο τέλος του διδακτικού έτους (…)». Με πιο απλά λόγια, η προαγωγή ή η στασιμότητα ενός μαθητή βρίσκεται στη διακριτική ευχέρεια του εκάστοτε καθηγητικού συλλόγου. Αυτό συνεπάγεται πιθανή άνιση μεταχείριση μαθητών, οι οποίοι, ενώ έχουν τις ίδιες απουσίες ή και την ίδια ακαδημαϊκή επίδοση, μπορούν, ωστόσο, να τύχουν διαφορετικής αντιμετώπισης από το κάθε σχολείο. Το γεγονός ότι, ενώ υπάρχουν κανονισμοί για την προαγωγή ή τη στασιμότητα των μαθητών, στο τέλος της σχολικής χρονιάς το θέμα είναι ανοικτό προς συζήτηση και ψηφοφορία, δημιουργεί έντονη αναστάτωση και τεράστιες αδικίες, οι οποίες επηρεάζουν όχι μόνο το εκπαιδευτικό σύστημα αλλά και τη συμπεριφορά των μαθητών, που, με το βίωμα του στιγματισμού και της ανισότητας ήδη στο πετσί, δεν μπορούν παρά να γίνουν ακόμα πιο προκλητικοί και επιθετικοί.
Γιατί, ας μην ξεχνάμε, ότι, ως επί το πλείστον, τα παιδιά που καταλήγουν να μένουν στάσιμα είναι τα πιο ταλαιπωρημένα παιδιά από όλα. Είναι τα παιδιά εκείνα που «φωνάζουν απεγνωσμένα για βοήθεια, αλλά με λανθασμένο τρόπο» και κρίνονται, συνήθως, από ανθρώπους (για τη συμπεριφορά τους κυρίως), οι οποίοι, λόγω και της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, αγνοούν πόσο βεβαρημένο είναι το οικογενειακό ιστορικό των συγκεκριμένων παιδιών. Βεβαίως, τα παιδιά αυτά δεν θα έπρεπε να χρειάζονται ούτε τον οίκτο των καθηγητών που ψηφίζουν υπερ τους στις συνεδριάσεις των καθηγητικών συλλόγων, αλλά ούτε την καυστική κριτική των καθηγητών που ψηφίζουν εναντίον τους, για τους δικούς τους λόγους. Αυτή η κατηγορία παιδιών πρέπει να τυγχάνει χειρισμού πέραν από τις κονφορμιστικές εμμονές της οργής αλλά και της άκριτης επιείκειας, η οποία εδράζεται σε φιλανθρωπικά αισθήματα.Αν εγκύψουμε με ειλικρίνεια στα πραγματικά προβλήματα αυτών των μαθητών, αποσκοπώντας στην εξεύρεση στοχευμένων λύσεων, που θα αφορούν στην ουσιαστική ικανοποίηση των ακαδημαϊκών, κοινωνικό-συναισθηματικών και ψυχολογικών αναγκών τους, προάγοντας την υγιή τους προσαρμογή στο σχολείο και την ανάδειξη των προσωπικών τους κλίσεων/ταλέντων, τότε μόνο θα μπορούμε να ισχυριστούμε πως το ενδιαφέρον μας γι’ αυτά τα παιδιά είναι πραγματικό.
Η επανάληψη της ίδιας τάξης, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία του τελευταίου αιώνα, δεν ανταποκρίνεται σε καμία ορθολογιστική προσέγγιση για επάνοδο και ενδυνάμωση, δεν έχει κανένα όφελος και έχει καταργηθεί σε πολλές χώρες. Αντίθετα, η γρήγορη αναγνώριση των μαθητών που αντιμετωπίζουν πολλαπλά προβλήματα είναι πιο σημαντική, για να προλάβουμε και να χειριστούμε σωστά καταστάσεις προτού καταστούν αδιέξοδες. Όπως αναφέρουν διάφορες μελέτες που έχουν γίνει πάνω στο θέμα της στασιμότητας, τα εντατικά μαθήματα ανάγνωσης και μαθηματικών (ίσως σε καλοκαιρινή βάση), η εξατομικευμένη στήριξη/διδασκαλία, η οποία ασχολείται με τα καθαυτό προβλήματα του μαθητή, καθώς και η δημιουργία καλών σχέσεων μεταξύ των μαθητών με τους καθηγητές τους, συγκαταλέγονται ανάμεσα στις πολύ αποτελεσματικές παρεμβατικές πρακτικές. Άλλες υποστηρικτικές πρακτικές αφορούν στην ενεργή ανάμειξη των γονιών στην εκπαίδευση των παιδιών τους, καθώς και την συμμετοχή τους σε εκπαιδευτικά προγράμματα, που αφορούν τον έλεγχο της συμπεριφοράς των παιδιών τους. Εφόσον, βεβαίως, οι γονείς των παιδιών που μένουν στάσιμοι, είναι, συνήθως, εξίσου παρατημένοι και ματαιωμένοι, όσο και τα παιδιά τους, οι όποιες παρεμβατικές πρακτικές, αν δεν είναι ολιστικές, στοχεύοντας στην παροχή σταθερής βοήθειας σε ολόκληρη την οικογένεια του κάθε επηρεαζόμενου μαθητή, θα παραμένουν ατελέσφορες, καθώς η συμμετοχή των γονιών στην εκπαίδευση των παιδιών τους θα είναι αδύνατη.
Η στασιμότητα, ως μέθοδος είτε για να γίνουν οι μαθητές πιο πειθαρχημένοι, είτε για να έχουν καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα, έχει αποτύχει και μια απλή παρατήρηση της κατάστασης του σύγχρονου σχολείου, το αποδεικνύει, αφού, τα ποσοστά σχολικής βίας αυξάνονται και η επίδοση αλλά και το ενδιαφέρον των παιδιών για τη μαθησιακή διαδικασία μειώνεται ραγδαία.
Οφείλουμε, λοιπόν, να είμαστε ειλικρινείς και να μην εθελοτυφλούμε, μπροστά σε μια αλήθεια που ξεβολεύει και πληγώνει. Αν είμαστε έτοιμοι να αναλάβουμε τις ευθύνες μας απέναντι στους νέους ανθρώπους, τους οποίους διαμορφώνουμε, και απέναντι στη συνοχή και την ευημερία της κοινωνίας μας γενικά, της οποίας τα παιδιά αποτελούν το μέλλον, τότε μόνο μπορούμε να θεωρούμε ότι δεν έχουμε αποτύχει, αλλά εξελισσόμαστε. Μόνο τότε μπορούμε να ισχυριζόμαστε ότι η Παιδεία μας λαμβάνει υπόψη την διαφορετικότητα και ότι η ενσωμάτωση, η ισοτιμία και η άρση των ανισοτήτων, αποτελεί πρωταρχικό μέλημα του εκπαιδευτικού μας συστήματος, ενός συστήματος που σέβεται τον εαυτό του.
*Ομάδα Άμεσης Παρέμβασης
Eπαρχιακό Γραφείο Μέσης Γενικής Εκπαίδευσης Λεμεσού
