TΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΙΤΛΕΤΤΟΝ*
Όταν στις 20 Απριλίου του 2021 η Washington Post ανέφερε ότι (και) το Howard University θα διέλυε το τμήμα κλασικών σπουδών, η καθηγήτρια Anika Prather έγραφε στο Antigone την εκτίμησή της για το μέλλον γενέσθαι τονίζοντας ότι η ίδια είχε πρωτομπεί στο Howard ως γυναίκα ανασφαλής, αλλά βγήκε με αυτοπεποίθηση και την πεποίθηση ότι θα έκανε τη διαφορά στον κόσμο. Θρηνώντας για την απώλεια του τμήματός της, δήλωνε ότι όπως η ίδια είχε μέσω των σπουδών της και μετά μέσω της διδασκαλίας παρακινηθεί «να χτίσει μια γέφυρα από τον εαυτό της στον άλλον», ενώ παράλληλα είχε βρει μια πηγή παρηγοριάς και θεραπείας και καλλιεργήσει μια προοπτική του πώς να ζει στον κόσμο, έτσι όλοι οι μαθητές που λαμβάνουν κλασική παιδεία κερδίζουν ένα ανεπανάληπτο ταξίδι αυτογνωσίας και καλλιέργειας. Αυτό ακριβώς θα πρέπει να μας απασχολήσει αναφορικά με το πώς θα κερδηθεί η μάχη για τις κλασικές σπουδές ή, καλύτερα, η μάχη για την επιβίωσή τους στο σήμερα.
Το κλείσιμο κάποιων τμημάτων σε πανεπιστήμια οδήγησε και πάλι σε συζητήσεις για το τι μπορεί να προσφέρει η κλασική (προτιμώ την ελληνική γραφή με ένα σίγμα) παιδεία, παρόλο που έχει διαφορετικό περιεχόμενο με κοινή εντούτοις βάση στις διάφορες χώρες. Έχει οδηγήσει παράλληλα κι εμάς, ως υπηρέτες των κλασικών γραμμάτων, στην ανάγκη να εξηγήσουμε ξανά στα παιδιά τη χρησιμότητα των μαθημάτων αυτών (που δεν χαίρουν εκτίμησης) στο αναλυτικό τους πρόγραμμα αλλά και τη σπουδαιότητα της καλλιέργειας της οποίας τυγχάνουν ως άνθρωποι, ασχέτως αν μετέπειτα θα διοχετευτούν σε άλλα επαγγέλματα (καθώς οι λαμβάνοντες κλασική παιδεία δεν προορίζονται να γίνουν όλοι φιλόλογοι).
Προτού απαντήσουμε στο ερώτημα αν μπορεί η κλασική παιδεία να έχει μέλλον, θεωρώ ότι πρέπει ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα αν μπορεί να προετοιμάσει τους νέους για ένα σύγχρονο κόσμο. Η Dana Weeks, Διευθύντρια του Germantown Friends School, έγραφε το 2018 ότι τα κλασικά γράμματα δεν αντιπαρατίθενται κατ’ ανάγκην στον σύγχρονο «τεχνοκεντρικό» κόσμο ούτε χρειάζεται ν’ αναιρούνται μέσα σε αυτόν, όχι επειδή δίνουν γνώσεις που είναι άμεσα εφαρμόσιμες (όπως συμβαίνει συνήθως με τις θετικές επιστήμες), αλλά επειδή δίνουν την ικανότητα της σκέψης, της αντίληψης κι επομένως της λήψης αποφάσεων, της οργάνωσης πολιτικών, της διάκρισης της πληροφόρησης από την παραπληροφόρηση, της δικαιοσύνης από την αδικία, την ικανότητα της επίγνωσης της ηθικής διάστασης των πράξεών μας και των συνεπειών τους στο σύνολο. Δεν είναι επομένως η γνώση αυτό που έχει σημασία, αλλά η επίγνωση: δεν είναι το να διαμορφώνουμε ανθρώπους που είναι ικανοί μόνο να κλίνουν αλάνθαστα ένα ουσιαστικό ή ένα ρήμα, αλλά ανθρώπους που έχουν κι ένα ορισμένο ήθος, που είναι σκεπτόμενοι κι ικανοί ν’ αλληλεπιδράσουν θετικά στην κοινωνία τους, και τούτο η κοινωνία ανέκαθεν το χρειαζόταν.
Όμως για να το επιτύχουμε, πρέπει ν’ αποβάλουμε πρώτα δυο βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις. Από τη μια είναι η πεποίθηση ότι η παιδεία, για να είναι χρήσιμη, πρέπει να μας δίνει άμεσα εφαρμόσιμες γνώσεις. Κι όμως όλα τ’ αντικείμενα σπουδών συνδέονται είτε άμεσα είτε έμμεσα με τη ζωή, αλλά δεν προσφέρουν μόνο άμεσα εφαρμόσιμες γνώσεις. Εντούτοις αμφισβητείται συνήθως η χρησιμότητα του περιεχομένου της κλασικής παιδείας. Συχνά ακούμε την απορία «μα σε τι θα μου χρειαστεί η γνώση της φιλοσοφίας του Σωκράτη;», μα δεν ακούμε «μα σε τι θα μου χρειαστεί η γνώση του πυθαγόρειου θεωρήματος;» ή «σε τι θα μου χρειαστεί η γνώση ότι οι αμοιβάδες είναι μονοκύτταροι οργανισμοί;». Από την άλλη είναι η πεποίθηση ότι η κλασική παιδεία συμβάλλει ιδανικά στην «εξηθίκευση» του ανθρώπου ενάντια στην εξειδίκευση (αν και αυτά τα δυο δεν είναι αλληλοαναιρούμενα), άρα φτιάχνουμε μέσω αυτής πιο ηθικούς ανθρώπους.
Και τούτο πρέπει να το αποβάλουμε είτε ως πεποίθηση είτε ως ισχυρισμό, γιατί η κλασική παιδεία δεν μας δίνει πάντα ηθικά μαθήματα και παραδείγματα προς μίμηση και κατ΄ επέκτασιν ηθική σκέψη και δράση. Το 2014 ο Adam Nicolson έγραφε στο βιβλίο του «Γιατί ο Όμηρος έχει σημασία» ότι «Ο Όμηρος δεν παρέχει κανενός είδους καθοδήγηση για τη ζωή». «Ο Όμηρος», συνεχίζει, «απαντήσεις δεν προσφέρει. Πρέπει να υποταχθούμε στην εξουσία; Να ταπεινωθούμε; Να αφεθούμε στο εγώ; Να καλλιεργήσουμε την ευγένεια; Να αγαπήσουμε; Ο Όμηρος δεν απαντά το παραμικρό σε αυτά τα ερωτήματα, απλά δραματοποιεί την πραγματικότητά τους». Κρατώ το τελευταίο, καθώς οι κλασικές σπουδές, αλλά κι οι ανθρωπιστικές σπουδές εν γένει, περισσότερο θέτουν εκ νέου ερωτήματα παρά δίνουν απαντήσεις. Για ποιο λοιπόν ορισμένο ήθος μιλάμε, για ποιες απαντήσεις και προτροπές σε στάσεις ζωής;
Φρονώ ότι αυτό το ορισμένο ήθος είναι τελικά ταυτόσημο με την κριτική σκέψη. Τη σκέψη του ίδιου του ανθρώπου για τον άνθρωπο ως ηθικό ον που επενεργεί στην ευρύτερη κοινωνία κι αφήνει το στίγμα του στον κόσμο. Την ηθική σκέψη που καθοδηγεί τη γνώση και τη θέτει στην υπηρεσία της ανθρωπότητας. Αυτό το ορισμένο ήθος είναι αυτό που αντλείται όχι τόσο και μόνο από τη γραμματική και την τυπολατρία, όσο από τη μαγεία, τη φιλοσοφικότητα και την περιπλάνηση σ’ ένα πραγματικό κόσμο με την ομορφιά του και με την ασχήμια του και μέσα από την απομυθοποίησή του.
Έτσι, όπως έγραφε ο ηθοποιός, κωμικός και συγγραφέας Stephen Fry, τον περασμένο Μάιο, μπορούμε να μετατρέψουμε την κλασική παιδεία και την ενασχόληση με αυτήν από χόμπι μιας ελίτ και ένδειξη σνομπισμού σε ζωντανή και ομιλούσα σπουδή που εμπνέει και διαμορφώνει τους νέους. Ό,τι έχουν να κερδίσουν είναι, ασφαλώς, πέρα από τη γλωσσική καλλιέργεια, τα «ποιητικά και φιλοσοφικά βάθη του κόσμου», τα βάθη του ανθρώπου κι η αίσθηση της (ας μου επιτραπεί ο όρος) «ανθρωπινότητάς» τους. Τούτο είναι αληθινά πιο χρήσιμο από ποτέ στη σύγχρονη πραγματικότητα, είναι διαχρονικό και, ως εκ τούτου, κλασικό.
Μόνο που, όπως εύστοχα γράφει ο Fry, οι κλασικιστές μοιάζουν πολύ με τους λάτρεις του κρίκετ. Ασχολούνται κι αυτοί μ’ ένα παλαιομοδίτικο πια άθλημα. Για να υπάρχει διαδοχή και συνέχεια σε αυτό, για να το αγαπήσουν οι νέοι μέσα στη διαρκή και κάποτε θεμελιακή αναμόρφωση της ζωής και του πολιτισμού, πρέπει πρώτα οι ίδιοι οι λάτρεις του να το λατρέψουν. Πρέπει εμείς ν’ αγαπήσουμε το αντικείμενο των σπουδών και της διδασκαλίας μας. Κι ύστερα θα πείσουμε τους νέους ότι έχουν να κερδίσουν και από το καθολικό, και από εκείνο που δεν είναι άμεσα εφαρμόσιμο. Σε αυτό μπορούν να συμβάλουν βέβαια κι οι άνθρωποι της τέχνης ζωντανεύοντας και ξανασυστήνοντας τα κλασικά έργα. Όμως εμείς θα πρέπει να έχουμε ήδη ξεκινήσει να διαπλάθουμε ανθρώπους που δεν θα ξέρουν μόνο να κλίνουν στα Λατινικά το ουσιαστικό «ο άνθρωπος», αλλά θα σκέφτονται και ουσιαστικά ως άνθρωποι οποιαδήποτε επαγγελματική κατεύθυνση κι αν επιλέγουν. Κι αλήθεια… δεν θέλουμε τους ανθρώπους της εποχής του ανθρωπισμού, τους ευρυμαθείς «homines universales», αλλά τους ανθρωπιστές ανθρώπους, που το πέρασμά τους από τούτο τον κόσμο κάνει τον ίδιο τον κόσμο λίγο καλύτερο.
Ο Dr Matthew Walz έγραψε πολύ πρόσφατα, σε υπεράσπιση των κλασικών σπουδών, ένα συγκινητικό αυτοβιογραφικό άρθρο με τον τίτλο «Εκπαιδεύοντας τη Μαρία», αναφερόμενος στην κλασική εκπαίδευση που επέμενε να παρασχεθεί στο έβδομο παιδί του, ένα παιδί με σύνδρομο Down. Μέσα από την εκπαίδευση της Μαρίας, όπως γράφει, οι γονείς της δεν αναγνώρισαν μόνο τη δυναμική της κλασικής εκπαίδευσης αλλά και τις δυνατότητες του κοριτσιού, τις δυνατότητες της όποιας Μαρίας να σκέφτεται όσο μπορεί ως άνθρωπος για τον άνθρωπο. Ίσως τελικά τούτο να είναι η απάντηση στο ερώτημα «ποιο είναι αυτό το ορισμένο ήθος που προσδίδει η κλασική εκπαίδευση στον άνθρωπο;». Η απάντηση όχι στο ερώτημα αν μπορεί να ωφεληθεί από τις κλασικές σπουδές ο σύγχρονος κόσμος, αλλά στο αν μπορεί να ωφεληθεί από τις ανθρωπιστικές σπουδές ο ίδιος ο άνθρωπος. Έχω την εντύπωση ότι η απάντηση είναι ευνόητη.
Μέχρι να θέσουμε όμως το ερώτημα κατ’ αυτόν τον τρόπο, μέχρι να δώσουμε την απάντηση και να αισθανθούμε θλίψη για κάθε τμήμα που κλείνει και για κάθε απαξίωση οποιουδήποτε τομέα του επιστητού και μαθήματος, μέχρι να αισθανθούν κάποιοι περήφανοι για την παιδεία που δίνουν ή/και λαμβάνουν, η Anika θα θρηνεί, το φάντασμα του Σωκράτη θα περιφέρεται λυπημένο, ο κόσμος θα εξακολουθεί να χρειάζεται ανθρώπους που ξέρουν τη φιλοσοφία του και καταλαβαίνουν τη σχέση της με το σήμερα, ανθρώπους που μπορούν «να χτίζουν γέφυρες από τον εαυτό τους στον άλλον», αλλά οι Μαρίες θα συνεχίσουν να εκπαιδεύονται κι οι δάσκαλοί τους θα συνεχίσουν να πιστεύουν ότι μπορούν να κάνουν τη διαφορά στον κόσμο.
Εις μνήμην Δ. Λυπουρλή
Αφιερωμένο στα παιδιά μου του κλασικού, την Άννα, τη Σοφία, την Κατερίνα, τη Νιόβη, τον Νικόλα, τις Μαρίες μου και τις Χριστινούλες μου. Για το όμορφο ταξίδι μας…
*Φιλόλογος
Λύκειο Αγίου Νεοφύτου Πάφου
