ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Το καλοκαίρι οδεύει προς το τέλος του και, όπως πάντοτε, σε αυτό είχε την τιμητική της η θάλασσα στις προτιμήσεις όλων. Είναι αρκετές οι λέξεις στην ελληνική γλώσσα που δηλώνουν το υγρό στοιχείο και οι περισσότερες από αυτές είναι πανάρχαιες -από τον Όμηρο ή και ακόμα παλαιότερες. Καθόλου παράξενο, βέβαια, αφού η ζωή του Έλληνα ήταν ανέκαθεν σύμφυτη με τον ήλιο, τη γη και προπάντων τη θάλασσα. Όλες τους είναι, ακόμα και σήμερα, σε χρήση, τόσο με την πρωταρχική τους μορφή όσο και με τη μορφή συνθέτων ή παραγώγων.
Η λέξη ἍΛΣ, ἉΛΌΣ στο θηλυκό σήμαινε τη θάλασσα, ενώ στο αρσενικό το αλάτι (Λατινικά sal, Αγγλικά salt, με τροπή του δασέως πνεύματος σε s-). Συναντάται ήδη ως σύνθετη στις πινακίδες της Γραμμικής Β’ γραφής (αμφίαλος, δηλ. η γη που περιβάλλεται από θάλασσα). Είναι πασίγνωστη η ομηρική φράση «παρά θῖν’ ἁλός»: στην αμμουδιά (στη σωρό άμμου) δίπλα στη θάλασσα. Παράγωγα και σύνθετα της λέξης: αλιεύς, αλιεύματα, άλμη, παραλία, αλατίζω. Ακόμα, ύφαλος (υπό της αλός) και υφαλοκρηπίδα. Το Λατινικό salarium και το Αγγλικό salary είναι από την ίδια ρίζα, καθώς ο μισθός των λεγεωνάριων (στρατιωτών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) γινόταν κάποια εποχή σε πολύτιμο μαγειρικό αλάτι. Επίσης το Αγγλικό sale, η σαλάτα κτλ.
Η ΘΆΛΑΣΣΑ είναι μάλλον αρχαιότερη λέξη, ίσως προελληνική. Στον Όμηρο δηλώνει τη Μεσόγειο θάλασσα, την οποία ο Ηρόδοτος ονομάζει «ἥδε η θάλασσα» και ο Πλάτων «ἡ παρ’ ἡμῖν θάλασσα». Η λέξη δίνει (και στα Aρχαία και στα Nέα Eλληνικά) πολλά παράγωγα και σύνθετα.
Η λέξηΠΌΝΤΟΣ σήμαινε το θαλάσσιο πέρασμα, την ανοικτή θάλασσα. Τέτοιος είναι ο κατ’ ευφημισμόν Εύξεινος Πόντος: η θάλασσα που καλοδέχεται τους ξένους. Κατ’ αναλογίαν, και ο Ελλήσποντος: η θάλασσα της Έλλης, από το όνομα της κόρης του βασιλιά Αθάμαντα, που σκοτώθηκε εκεί πέφτοντας από το χρυσόμαλλο κριάρι στο οποίο ταξίδευε με τον αδελφό της Φρίξο. Το επίθετο πόντιος σημαίνει θαλάσσιος, ενώ ποντικός, καθετί που αναφέρεται στη θάλασσα του Πόντου (π.χ. ποντικόν κάρυον: καρύδι του Πόντου, που πέρασε στα Αραβικά ως bunduq, στα Τουρκικά ως findik και επανήλθε ως αντιδάνειο στα Ελληνικά ως φουντούκι). Πιο γνωστό παράδειγμα είναι οι ποντικοί μύες, που έμπαιναν στα πλοία και ταξίδευαν πλάι στα φαγώσιμα. Σταδιακά παραλείφθηκε το μυς και έμεινε ως ποντικός, ενώ ως μυς (mus) πέρασε στη Λατινική και στις νεότερες γλώσσες (Αγγλ. mouce κτλ). Αντίθετα, οι ποντικοί της γης δηλώνονταν ως αρουραίοι μύες (άρουρα: η γη) και τελικά ως αρουραίοι. Ποντοπόρος είναι στον Όμηρο αυτός που διασχίζει τη θάλασσα (σήμερα μιλούμε για ποντοπόρα πλοία), ενώ καταποντίζομαι σημαίνει βυθίζομαι στη θάλασσα. Στη Λατινική η λέξη πέρασε ως pons, pontis: γέφυρα, σημασία με την οποία τη συναντούμε και σε νεότερες γλώσσες, ενώ από αυτήν προέρχεται και η λέξη ποντίφικας (Λατ. pontifex, από το pons και facio: κάνω), που σήμερα δηλώνει τον Πάπα της Ρώμης. Αρχικά δήλωνε τους επιστάτες της γέφυρας του Τίβερη στη Ρώμη, στους οποίους δόθηκε τεράστια εξουσία πολιτική, στρατιωτική και θρησκευτική (ο αυτοκράτορας είχε τον τίτλο Pontifex Maximus).
Σε αντίθεση με τη λέξη θάλασσα, η λέξη ὨΚΕΑΝΌΣστον Ηρόδοτο και τον Πίνδαρο δήλωνε τη θάλασσα έξω της Μεσογείου, ενώ με το ίδιο όνομα ο Όμηρος εννοούσε το μεγάλο ποτάμι που διατρέχει τον δίσκο της γης. Πήρε το όνομά του από τον μυθικό Ωκεανό, γιο του Ουρανού και της Γης, που είχε για σύζυγό του την Τηθύ, με την οποία απέκτησαν τους ποταμούς και τις νύμφες Ωκεανίδες. Σήμερα ωκεανός είναι η θάλασσα που χωρίζει ηπείρους.
Το ΠΈΛΑΓΟΣ ήταν η ανοικτή θάλασσα και συχνά συνοδεύει τις άλλες λέξεις της θάλασσας: «ἁλὸς ἐν πελάγεσσι», «πέλαγος θαλάσσης», «πόντιον πέλαγος». Δηλώνει επίσης οτιδήποτε υπάρχει σε μεγάλη ποσότητα, όπως «πλούτου πέλαγος».
*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία
