ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Στο σημερινό άρθρο θα μας απασχολήσουν οι προθέσεις όταν «προτίθενται» ρημάτων και άλλων μερών του λόγου και σχηματίζουν σύνθετες λέξεις.
Η διαδικασία αυτή προσδίδει στη γλώσσα μας άπειρες δυνατότητες, καθώς με τη σύνθεση προκύπτουν νέες λέξεις με σημασιολογικές διαφορές -άλλοτε μεγάλες και άλλοτε μικρότερες- που αποτελούν άλλο ένα τεκμήριο του πολυσύνθετου μηχανισμού και του πλούτου της Ελληνικής. Είναι αρκετό, για του λόγου το αληθές, μόνο να επικαλεστούμε το ρήμα βάλλω και τα σύνθετα που αυτό δημιουργεί με όλες τις προθέσεις (προβάλλω, προσβάλλω, διαβάλλω, περιβάλλω, επιβάλλω, αμφιβάλλω κτλ).
Οι προθέσεις, που αρχικά ήταν επιρρήματα με τοπική κυρίως σημασία, επεκτείνουν τη σημασία αυτή και με άλλες, που συνήθως απορρέουν από αυτήν. Έτσι, π.χ. η από-, από τη σημασία της αφετηρίας δίνει κατόπιν την έννοια της απομάκρυνσης /στέρησης (απογειώνομαι, αποστρέφομαι), ενώ η υπό-, από την έννοια του τοπικά κατώτερου δίνει την έννοια της εξάρτησης (και συνεπώς, υπό την εξουσία: υποφέρω, υπόδουλος). Κάποτε η πρόθεση επιτείνει τη σημασία (επιβεβαιώνω, περίφημος), κάποτε δηλώνει αντίθετη σημασία από την αρχική (απάνθρωπος, αποδιοργανώνω). Ακόμα, η πρόθεση ενίοτε μεταβάλλει ένα αμετάβατο ρήμα σε μεταβατικό (π.χ. τρέχω – διατρέχω την πόλη).
Θα επιχειρήσουμε να δούμε σημασιολογικές αποχρώσεις κάποιων προθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους με τα εξής ρήματα ή με παράγωγά τους: λέγω, βάλλω, άγω, βαίνω, θέτω (τίθημι), τηρώ.
παρά-: Το ρήμα παραβάλλω δείχνει σύγκριση (δεν είναι εύκολο να παραβάλεις τις ομορφιές δύο νησιών και να επιλέξεις το καλύτερο). Παραθέτω θα πει ότι βάζω κοντά, μαζί στον χώρο (παρέθεσε ό,τι στοιχεία είχε), ενώ παραβαίνω ότι κάνω κάτι εσφαλμένα (η παράβαση των κανονισμών επισύρει ποινές). Το παραλέω δείχνει υπερβολή (τα παραλές όταν μιλάς για τα παιδιά σου). Στην περίπτωση της υπερβολής η πρόθεση παραμένει αναλλοίωτη στον αόριστο (λέμε: παραέμεινα κοντά σου / παραέδωσα σημασία σε όσα άκουσα), ενώ σε άλλες περιπτώσεις η πρόθεση παθαίνει έκθλιψη μπροστά από το φωνήεν της αύξησης (παρήγαγε σπουδαίο έργο / παρέθεσε δείπνο προς τιμήν τους).
επί-: Το ρήμα επιβαίνω δηλώνει ότι βρίσκομαι πάνω (επιβαίνουν του οχήματος / διετέλεσε επιτηρητής στην εξέταση). Επίσης στην επί- ενυπάρχει η έννοια της προσθήκης (δίδεται επιπρόσθετος χρόνος στους υποψηφίους) και αυτού που τοποθετείται δίπλα ή μετά από κάτι άλλο (σήμερα γράφτηκε ο επίλογος της ιστορίας).
διά-: Το ρήμα διαβαίνω έχει την έννοια περνώ διά μέσου (η διάβαση του ποταμού ήταν επικίνδυνη), ενώ το διατηρώ δηλώνει διάρκεια (διατηρεί τις ίδιες θέσεις συνεχώς). Το διαβάλλω φανερώνει διαφορά, ασυμφωνία (τον διέβαλε μπροστά σε όλους), ενώ το διαλέγομαι αμοιβαιότητα (η διάλεξή του άφησε άφωνους τους πάντες).
συν-: Στη σύνθεση η πρόθεση αυτή δηλώνει συνήθως κάτι που γίνεται από κοινού ή με τη βοήθεια κάποιου (συμβαίνει σε πολλά μέρη το ίδιο φαινόμενο / συνάγονται ενδιαφέροντα συμπεράσματα συνήθως / η συλλογή πληροφοριών είναι επίμοχθη υπό αυτές τις συνθήκες). Από τα πιο πάνω συμπεραίνουμε ότι στη σύνθεση αφομοιώνεται το -ν σε -μ πριν από το β (συμβαίνει) (ομοίως και πριν από τα π, φ, ψ). Επίσης, σε -λ πριν από άλλο λ (συλλογή) (ομοίως και σε -ρ πριν από το ρ).
εκ/εξ (=μπροστά από φωνήεν)-: Συχνά ως πρώτο συνθετικό δηλώνει ότι αυτό που εκφράζει το δεύτερο συνθετικό αφαιρείται από το σύνολο (θα εκλεγεί το συμβούλιο αύριο / η υπερβολική έκθεση στον ήλιο έχει βλαβερές συνέπειες / καθυστέρησε η εξαγωγή των αποτελεσμάτων της αναμέτρησης). Από την πρόθεση αυτή στη νέα ελληνική προήλθε το πρόθημα ξε-, του οποίου η χρήση στη συνέχεια επεκτάθηκε και εκτός των συνθέτων από εκ-: Αρχικά: εκκινώ > εξεκίνησα > ξεκινώ / εκριζώ > εξερρίζωσα > ξεριζώνω. Αργότερα: λέω -ξελέω / κουράζω -ξεκουράζω, όπως επίσης και ξενυχτώ κτλ.
*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία
