ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Επισημαίνουμε σήμερα κάποια από τα κατ’ επανάληψιν διαπραττόμενα ολισθήματα στην καθημερινή χρήση της γλώσσας μας. Άλλα μπορούν εύκολα να εντοπιστούν από τους περισσότερους, άλλων όμως η χρήση έχει τόσο πολύ διαδοθεί, ώστε το γλωσσικό αισθητήριο πολλών από εμάς να μην τα εντοπίζει.
Μία κατηγορία ρημάτων, στα οποία συχνά αντιμετωπίζουμε πρόβλημα, είναι τα αποθετικά. Αποθετικά ονομάζονται όσα ρήματα έχουν αποθέσει (χάσει) – μάλλον, δεν είχαν ποτέ ώστε να αποθέσουν – την ενεργητική τους φωνή. Λέμε, δηλαδή: φοβάμαι, υποπτεύομαι, ερωτεύομαι, κατάγομαι, αμύνομαι κτλ, δεν μπορούμε όμως να πούμε τα ίδια ρήματα με κατάληξη -ω (όπως: γράφω, περπατώ). Κάποια από τα ρήματα αυτά είναι μεταβατικά -έχουν δηλαδή αντικείμενο (περιποιούμαι τον πατέρα, θυμάμαι την ιστορία)- αλλά κάποια αμετάβατα (συγκρούομαι, οδύρομαι). Παρά την κατάληξη -μαι, τα ρήματα αυτά δεν είναι παθητικής διάθεσης αλλά ενεργητικής, και συνεπώς δεν μπορούμε να τα συντάξουμε με ποιητικό αίτιο (=…από τον τάδε, όπως λέμε: ο υπάλληλος πληρώθηκε από το λογιστήριο). Για την ορθή σύνταξή τους πρέπει να μεταχειριστούμε περιφραστικό τρόπο, όπως, π.χ. με τη βοήθεια των ρημάτων τυγχάνω, υφίσταμαι κτλ.
Παραδείγματα: Είναι ορθή η διατύπωση «Ο διευθυντής χειρίζεται εύστοχα την υπόθεση», όμως είναι λάθος «Η μηχανή χειρίζεται με επιτυχία από τον εργάτη», γιατί συντάσσουμε ως παθητικό το ρήμα, κάτι που δεν είναι. Συνεπώς πρέπει να πούμε: «Η μηχανή τυγχάνει χειρισμού από τον εργάτη.» Ομοίως: «Κάποιοι ασυνείδητοι συχνά εκμεταλλεύονται μικρά παιδιά» είναι ορθό. Είναι όμως σφάλμα το «Μικρά παιδιά συχνά εκμεταλλεύονται από τους επιτήδειους» και πρέπει να διορθωθεί σε: «Μικρά παιδιά συχνά τυγχάνουν εκμετάλλευσης / γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης / υφίστανται εκμετάλλευση από τους επιτήδειους.» «Ο υπολογιστής επεξεργάστηκε τα στοιχεία και έβγαλε συμπεράσματα» είναι ορθό, αντίθετα, «Τα στοιχεία επεξεργάστηκαν από τον υπολογιστή» είναι λάθος και πρέπει να διορθωθεί ως εξής: «Τα στοιχεία έτυχαν επεξεργασίας / υπέστησαν επεξεργασία από τον υπολογιστή».
Μία άλλη περιοχή στην οποία συμβαίνουν συχνά ολισθήματα στη Νεοελληνική, είναι αυτή που σχετίζεται με την κλίση των μετοχών της Αρχαίας. Ορθώς, π.χ., γράφουμε: «ο νεοεκλεγείς πρόεδρος (του νεοεκλεγέντος, οι νεοεκλεγέντες)», και όχι: ο νεοεκλεγής (από επίδραση των πρωτοκλίτων: μαθητής, ποιητής). Το θηλυκό είναι «η νεοεκλεγείσα έφορος (οι νεοεκλεγείσες)» και το ουδέτερο «το νεοεκλεγέν συμβούλιο (του νεοεκλεγέντος, τα νεοεκλεγέντα)». Επίσης, ορθό είναι να λέμε «οι ισχύοντες νόμοι», «τα ισχύοντα πρωτόκολλα», αλλά στο θηλυκό «οι ισχύουσες ρυθμίσεις (των ισχυουσών ρυθμίσεων)». «Οι επείγοντες κανονισμοί», «τα επείγοντα μέτρα», αλλά «οι επείγουσες εκκλήσεις (των επειγουσών εκκλήσεων)». «Οι εναπομένοντες κάτοικοι», αλλά «οι εναπομένουσες δόσεις (των εναπομενουσών δόσεων)». Στον αόριστο: οι εναπομείναντες, οι εναπομείνασες (των εναπομεινασών), τα εναπομείναντα.
Προβλήματα εντοπίζουμε και στη χρήση της αύξησης των ρημάτων στους παρελθοντικούς χρόνους (έγραφα, έγραψα), την οποία πολλοί, αντί να περιορίζουν στην οριστική, την προσθέτουν και στην προστακτική. Έτσι, λέμε: «Ο φίλος μου αντέγραψε από μένα στο διαγώνισμα», όμως δεν είναι ορθό να προστάζουμε κάποιον λέγοντας: «Κώστα, αντέγραψε την άσκηση.» Αντί αυτού, ορθό είναι το: «Κώστα, αντίγραψε την άσκηση.» Ακόμα, ορθώς λέμε: «Επέλεξε τρεις υπαλλήλους για να τον βοηθήσουν», αλλά προστάζουμε: «Επίλεξε τρεις υπαλλήλους τώρα». Τα λάθη αυτά συνήθως συμβαίνουν σε ρήματα σύνθετα με προθέσεις, γι’ αυτό ένας πρακτικός τρόπος για να διαπιστώσουμε ποιος τύπος είναι ο ορθός, είναι η αφαίρεση της πρόθεσης. Μπορεί, δηλαδή, λανθασμένα να προστάξουμε: «Επέβαλε αυστηρή ποινή σε όποιον παρανομεί», αλλά αν αφαιρέσουμε το επί- από μπροστά, σίγουρα θα προστάξουμε λέγοντας: «βάλε» (π.χ. βάλε το σακάκι σου) κι όχι «έβαλε».
Το αν θα έρθει κάποτε η στιγμή που κάποιο από τα ολισθήματα αυτά θα υιοθετηθεί από τη γλώσσα μας, αυτό κανείς δεν το γνωρίζει τώρα. Το σίγουρο πάντως είναι ότι οι δάσκαλοι έχουν υποχρέωση να διδάσκουν στους μαθητές τους αυτό που θεωρείται ορθό σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα της Ελληνικής.
*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία
