ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Είναι πολλά τα κοινά στοιχεία -στη φωνητική, τη μορφολογία, τη σύνταξη και το λεξιλόγιο- ανάμεσα στη νέα ελληνική και σε παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας. Τα περισσότερα ρήματα, για παράδειγμα, παρουσιάζουν σήμερα μεγάλη ομοιότητα ως προς τον σχηματισμό των χρόνων τους με την αρχαία ελληνική. Λέμε: γράφω, έγραφα, (θα, να) γράψω, έγραψα, γραμμένος κτλ, και όλοι αυτοί οι τύποι προέρχονται από τους αντίστοιχους χρόνους στα αρχαία.
Παρ’ όλα αυτά, είναι κάποια ρήματα σήμερα που παρουσιάζουν δυσκολίες στην κλίση τους, κυρίως αυτά που προέρχονται από ανώμαλα ρήματα των αρχαίων ελληνικών. Θα εξετάσουμε τρεις περιπτώσεις:
Το ρήμα άγω (:οδηγώ), πολύ εύχρηστο στην αρχαία ελληνική, το συναντάμε συχνά και σήμερα, συνήθως όμως ως σύνθετο (προάγω, προσάγω, εισάγω, ενάγω, απάγω κτλ). Με βάση τον ενεστώτα παράγεται ο παρατατικός (προήγα, εισήγα), ο εξακολουθητικός μέλλοντας (θα προάγω) και η υποτακτική ενεστώτα (να προάγω), δηλαδή όλοι οι τύποι που φανερώνουν ότι κάτι γίνεται συχνά ή εξακολουθητικά. Από τον αρχαιοελληνικό αόριστο ήγαγον προέρχεται ο αόριστος -ήγαγα (προήγαγα, εξήγαγα, απήγαγα κτλ), ο στιγμιαίος μέλλοντας (θα προσαγάγω, θα εναγάγω) και η υποτακτική αορίστου (να προαγάγω), δηλαδή όσοι τύποι δηλώνουν κάτι που γίνεται μία φορά ή στιγμιαία. Συχνά όμως μπερδεύουμε τους δύο τύπους και πέφτουμε σε σφάλματα, όπως:
«Εξήγαγε τα προϊόντα του για πολλά χρόνια». Το ορθό: Εξήγε (=συνεχώς, επανειλημμένα).
«Η απόφαση ήταν να τον προσάγουν αμέσως στο δικαστήριο». Το ορθό: προσαγάγουν (=μία φορά).
«Θέλει να συναγάγει τα δικά της συμπεράσματα πριν να καταλήγει σε αποφάσεις». Το ορθό: να συνάγει (=συνεχώς, κάθε φορά).
Τα ίδια ισχύουν και στην παθητική φωνή:
«Οι αγώνες διεξάγονται τώρα /θα διεξάγονται τα επόμενα χρόνια». Είναι ορθά για κάτι που έχει διάρκεια ή επαναλαμβάνεται. Αλλά:
«Οι έρευνες διεξήχθησαν χθες /πρέπει αύριο να διεξαχθούν σε ήπιο κλίμα». Είναι ορθά, γιατί αφορούν πράξεις που έγιναν ή θα γίνουν μία φορά.
Το ρήμα αίρω (: σηκώνω) το συναντάμε και απλό και σύνθετο (επαίρω, εξαίρω κτλ). Έχει αόριστο ήρα και συνεπώς στιγμιαίο μέλλοντα θα άρω και υποτακτική αορίστου να άρω. Παραδείγματα:
«Στην ομιλία του προσπάθησε να εξαίρει την προσφορά του ήρωα στον αγώνα». Σφάλμα. Το ορθό: να εξάρει (=έγινε /γίνεται μόνο μία φορά).
«Καθημερινά εξαίρει τη σημασία της τιμιότητας στη ζωή». Είναι ορθό, γιατί γίνεται κατ’ επανάληψη.
Στην παθητική φωνή: «Αίρονται τα μέτρα που ελήφθησαν λόγω της πανδημίας». Είναι ορθό, γιατί περιγράφεται κάτι που γίνεται τώρα. Αν έγινε χθες η πράξη, θα πούμε: «Ήρθησαν τα μέτρα», ενώ αν θα γίνει αύριο: «Θα αρθούν».
Τα ρήματα εφιστώ, καθιστώ, υφίσταμαι προέρχονται από το αρχαίο ρήμα ἵστημι /ἵσταμαι. Το ρήμα έπαιρνε δασεία στον ενεστώτα και παρατατικό, αλλά ψιλή στον αόριστο (ἔστην). Γι’ αυτό και παρατηρούνται διαφορές στον τρόπο με τον οποίο συντίθεται το ρήμα με τις προθέσεις στους χρόνους αυτούς. Έτσι, στον ενεστώτα, λόγω του δασέος πνεύματος (h) που ακολουθεί, το π και το τ τρέπονται σε φ (=π+h) και θ (=τ+h), αντίστοιχα: υπό+ ἵσταμαι =υφίσταμαι, κατά+ ἵσταμαι =καθίσταμαι. Στον αόριστο όμως, όπου απουσιάζει η δασύτητα, δεν παρουσιάζεται καμία αλλαγή στην πρόθεση: υπέστην, κατέστην, επέστην. Για τον ίδιο λόγο δεν θα υπάρξει αλλαγή ούτε στον μέλλοντα ούτε στην υποτακτική του αορίστου, που ξεκινούν από σύμφωνο (θα υπο-στώ, να κατα-στώ). Παραδείγματα:
«Καθημερινά του εφιστά την προσοχή στις ευθύνες του, αλλά αυτός αδιαφορεί. Χθες του επέστησε την προσοχή στο λάθος του, αλλά ήταν ήδη αργά.
Υφίσταται τις συνέπειες της αλόγιστης συμπεριφοράς του. Οι κάτοικοι της περιοχής τώρα δεν αντιλαμβάνονται τι συμβαίνει, στο μέλλον όμως θα υποστούν ταλαιπωρίες.
Η γνώση πολλαπλασιάζεται με ραγδαίους ρυθμούς, γι’ αυτό καθίσταται απαραίτητη η επιμόρφωση. Η καταιγίδα κατέστη άκρως επιζήμια για τους γεωργούς. Θα καταστούν αναγκαίες οι αλλαγές στο υπάρχον σύστημα».
*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία
