Έπεσαν οι… μετοχές της νεοελληνικής

ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*

Οι μετοχές αποτελούν τύπους του ρήματος. Οφείλουν το όνομά τους στο γεγονός ότι, ως προς τον σχηματισμό τους, έχουν χαρακτηριστικά -δηλαδή μετέχουν- τόσο στο ρήμα (έχουν φωνές και χρόνους) όσο και στο όνομα (έχουν γένη και πτώσεις). Στη νέα ελληνική η χρήση τους είναι πιο περιορισμένη σε σχέση με την αρχαία και συναντώνται μόνο στον ενεστώτα ενεργητικής φωνής και στον ενεστώτα και τον παρακείμενο παθητικής φωνής.

Οι μετοχές ενεστώτα ενεργητικής φωνής είναι άκλιτες. Έχουν κατάληξη -ώντας και -οντας, ανάλογα με το αν τονίζονται ή όχι, και προέρχονται από τα αρχαία συνηρημένα ή βαρύτονα ρήματα, αντίστοιχα  (μιλώντας, γελώντας ή: παίζοντας, γράφοντας). Οι μετοχές ενεστώτα παθητικής φωνής λήγουν σε -μενος -μενη -μενο (λεγόμενος, κατοικούμενος, τιμώμενος, προϊστάμενος) και κλίνονται, όπως τα επίθετα, και στα τρία γένη. Οι μετοχές παρακειμένου παθητικής φωνής λήγουν σε -μένος -μένη -μένο (διαβασμένος, πεσμένος, γραμμένος, καλυμμένος) και επίσης κλίνονται.

Παρά το ότι η νεοελληνική γλώσσα έχει μόνο τις πιο πάνω μετοχές, εντούτοις πολλές είναι οι φορές που, άλλοτε συνειδητοποιώντας το και άλλοτε όχι, κάνουμε χρήση και μετοχών της αρχαίας ελληνικής. Κάποιες περιπτώσεις είναι οι εξής:

Στην αρχαία ελληνική ο παρακείμενος σχηματιζόταν με αναδιπλασιασμό, δηλαδή με την επανάληψη στην αρχή της λέξης του αρχικού σύμφωνου με την προσθήκη ενός -ε-. Είχε τη μορφή: λελυμένος (παρακείμενος του λύομαι), γεγραμμένος (του γράφομαι), πεφυτευμένος (του φυτεύομαι). Ενώ στη νεοελληνική οι αντίστοιχοι τύποι είναι οι ίδιοι χωρίς αναδιπλασιασμό (λυμένος, γραμμένος, φυτευμένος), εντούτοις σε κάποια άλλα ρήματα ο αναδιπλασιασμός εξακολουθεί να υφίσταται και σήμερα και να αποτελεί μέρος της καθημερινής χρήσης. Έτσι, εξακολουθούμε να λέμε: εγγεγραμμένος -μένη -μένο (του εν-γράφομαι), διατεθειμένος (διατίθεμαι), δεδομένος (δίνομαι), συγκεκριμένος (συγκρίνομαι), τεθωρακισμένος (θωρακίζομαι), τεταμένος (τείνομαι), κεκτημένος (κτώμαι), επανειλημμένος (επαναλαμβάνομαι), συνημμένος (συνάπτομαι), διεφθαρμένος (διαφθείρομαι). Η κλίση των μετοχών αυτών δεν διαφέρει από αυτή των μετοχών της νεοελληνικής.   

Άλλη αρχαία μετοχή την οποία χρησιμοποιούμε συχνά σήμερα είναι αυτή του παθητικού αορίστου, που έχει καταλήξεις: -θείς -θείσα -θέν και -είς -είσα -έν: δανεισθείς, δανεισθείσα, δανεισθέν και καταγραφείς, καταγραφείσα, καταγραφέν. Η μετοχή αυτή είναι τριτόκλιτη στα αρχαία ελληνικά και πρέπει έτσι να κλιθεί και σήμερα. Πρέπει, δηλαδή, να πούμε: Στο αρσενικό: Ο διακοπείς αγώνας στέρησε από την ομάδα πολύτιμους βαθμούς (του διακοπέντος, τον διακοπέντα, οι /τους διακοπέντες, των διακοπέντων). Στο θηλυκό: Η αποβληθείσα μαθήτρια αποκλείστηκε από όλες τις διοργανώσεις του σχολείου (της αποβληθείσας, την αποβληθείσα, οι /τις αποβληθείσες, των αποβληθεισών). Στο ουδέτερο: Απευθύνθηκε στο νεοεκλεγέν μέλος του συλλόγου και του εξήγησε τα καθήκοντά του (του εκλεγέντος, τα εκλεγέντα, των εκλεγέντων).    

Επίσης σε χρήση είναι κάποτε και η μετοχή ενεργητικού αορίστου της αρχαίας, που λήγει σε -ας -ασα -αν: λήξας, λήξασα, λήξαν. Λέμε: Το ζήτημα θεωρείται λήξαν (του λήξαντος, τα λήξαντα). Οι ακούσαντες ήταν πολλοί, γι’ αυτό και δεν μπορεί κανείς να τον αμφισβητήσει (ο ακούσας, του ακούσαντος, των ακουσάντων). Κάλεσαν τα πρωτεύσαντα παιδιά να μαζευτούν στο γραφείο του διευθυντή (το πρωτεύσαν, του πρωτεύσαντος, των πρωτευσάντων).

Τέλος, έχουν επιβιώσει στη νεοελληνική και αρκετοί τύποι της μετοχής ενεστώτα ενεργητικής φωνής. Αρκετοί λήγουν σε -ων -ουσα -ον (ενδιαφέρων, ενδιαφέρουσα, ενδιαφέρον), ενώ λιγότεροι σε -ών -ώσα -ών (ερευνών, ερευνώσα, ερευνών), και προέρχονται από τα συνηρημένα ρήματα σε -άω, και σε -ών -ούσα -ούν (δηλών, δηλούσα, δηλούν), και προέρχονται από τα συνηρημένα σε -έω και -όω. Έτσι λέμε: Για την υπόθεση ορίστηκε ερευνών λειτουργός (του ερευνώντος, τον ερευνώντα, οι /τους ερευνώντες, των ερευνώντων). Η απώλεια για την κυβερνώσα παράταξη ήταν μεγάλη (της κυβερνώσας, οι /τις κυβερνώσες). Η υπογραφή του πιστοποιούντος υπαλλήλου δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κανένα (ο πιστοποιών, τον πιστοποιούντα, οι /τους πιστοποιούντες, των πιστοποιούντων). Οι πληρούσες τις προϋποθέσεις πήραν το επίδομα μητρότητας (η πληρούσα, της πληρούσας, οι /τις πληρούσες, των πληρουσών).   

*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία