ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΒΑΝΕΖΗ*
Με την επιστροφή των παιδιών στα θρανία μετά από τα μακρόχρονα διαστήματα του κατ’ οίκον περιορισμού λόγω της πανδημίας, παρατηρώ αλλαγή στην καθημερινή συμπεριφορά των παιδιών στο σχολείο. Μια καθημερινή τάση παραβατικής συμπεριφοράς από τα παιδιά, με ύπαρξη βίας μεταξύ τους, που πιθανό να οφείλεται στις κοινωνικές αλλά και τις πολιτικές αλλαγές που είναι σε εξέλιξη στην ανθρωπότητα.
Έχει διαπιστωθεί ότι η βία εκδηλώνεται από μικρή ηλικία η οποία σχετίζεται με ένα μεγαλύτερο κίνδυνο εμμονής μιας τέτοιας συμπεριφοράς στην ενηλικίωση (Farrington, 1992, Hawkinsetal, 2000).
Ο θυμός είναι ένα φυσικό υποκειμενικό συναίσθημα που εμφανίζεται σαν ξέσπασμα, έπειτα από κάποιου είδους απειλή και μπορεί να πάρει διαστάσεις από ήπια ενόχληση ως έντονο µίσος (Ramirez, 2002).
Το συναίσθημα του θυμού δε λείπει και από τον χώρο του σχολείου. Εμφανίζεται λόγω κάποιας απογοήτευσης που προκύπτει μέσα στο σχολικό περιβάλλον (Furlong, Smith, &Bates, 2002), όσο και μέσα στην οικογένεια λόγω κάποιων δυσμενών σχέσεων γονέων -παιδιών (Sedlar & Hansen, 2001) αλλά και με των δυσμενών συνθηκών που βιώνουν λόγω της πανδημίας και άλλων διεθνών πολιτικών αλλαγών.
Ο θυμός είναι ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του ανθρώπου ο οποίος σχετίζεται µε ένα μεγάλο αριθμό αρνητικών παραγόντων, όπως είναι τα προβλήματα υγείας, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, οι εκπαιδευτικές, επαγγελματικές δυσκολίες και οι εξασθενημένες διαπροσωπικές ή και οικογενειακές σχέσεις (Deffenbacher, Lynch, Oetting, &Kemper, 1996).
Ένα παιδί μπορεί να βιώσει το συναίσθημα αυτό είτε από εσωτερικούς παράγοντες, συνήθως το ίδιο το παιδί, αν για παράδειγμα δεν τα πήγε και τόσο καλά σε ένα διαγνωστικό μαθήματος, είτε από εξωτερικούς παράγοντες, δηλαδή κάτι που του προκάλεσε κάποιο άλλο πρόσωπο. Ο θυμός μπορεί να εμφανιστεί κατά τη διάρκεια συναισθηματικών δυσκολιών, προσωπικών προβλημάτων και τραυματικών εμπειριών, ή κατά την άσκηση υπερβολικής πίεσης από μεγάλες προσδοκίες.
Ο τρόπος που μεγαλώνει και ανατρέφεται ένα παιδί από τα πρώτα χρόνια της ζωής του, αποτελεί ένδειξη για την έκφραση του θυμού του. Αν ένα παιδί ανατραφεί µε βιώματα αγάπης και στοργής, χωρίς να πιέζεται για τις επιδόσεις του, μαθαίνει να εκφράζει όλα του τα αισθήματα, µε υγιή τρόπο. Επιπλέον, είναι ένα συναίσθημα το οποίο εκφράζεται αρκετά συχνά, εμπλουτισμένο με άγχος και εμφανίζεται στις αρχές της παιδικής ηλικίας (Marion, 1997).
Ο θυμός ξεκινάει από την βρεφική ηλικία, περνάει στη νηπιακή και καταλήγει στη μέση παιδική. Από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους τα παιδιά επικεντρώνονται στις ανάγκες τους και θυμώνουν όταν αυτές δεν εκτελούνται (Hankins&Hankins, 1988).
Όταν ο θυμός αρχίζει να εκδηλώνεται, φέρνει στην επιφάνεια νέα αρνητικά συναισθήματα, όπως το άγχος, η λύπη, η απογοήτευση, ο φόβος, η ανησυχία, η απελπισία, η αμηχανία κ.α. (Wilhelm, Schoebi, &Perrez, 2004, στο Αγγελοπούλου, 2012). Είναι ένα έντονο συναίσθημα πάθους το οποίο θεωρείται φυσικό γνώρισμα στον άνθρωπο.
Ο θυμός εμφανίζεται όταν ερμηνεύουμε μια κατάσταση ως θλιβερή, ανησυχητική, άδικη και πρέπει να αντιδράσουμε αναλόγως λόγω του φόβου για μια ενδεχόμενη απειλή.
Το συναίσθημα του θυμού δίνει ώθηση στο παιδί να προσπεράσει τα εμπόδια και να υπερασπίσει τον εαυτό του αλλά οι καταστάσεις αυτές, μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα στο παιδί και αποτελούν μία από τις κυριότερες αιτίες που το παρακινούν να αναζητήσει θεραπευτική βοήθεια (Howells&Day, 2003).
Ο Darwin ήταν ο πρώτος σύγχρονος επιστήμονας που συνέδεσε το θυμό με την επιθετική συμπεριφορά. Η έγερση του θυμού επιφέρει συχνά ακούσια μυϊκή κίνηση. Πρόκειται για τη φυσική τάση των ανθρώπων για επιβίωση. Για τον Darwin η εμπειρία του θυμού δεν συνοδεύει αποκλειστικά επιθετική απάντηση, αλλά σίγουρα διαφαίνεται μια επιθετικότητα (Darwin, 1945).
Διακρίνονται να υπάρχουν ο έσω-θυμός (anger-in), ο έξω-θυμός (anger-out), και ο έλεγχος θυμού (angercontrol).
Είναι πολύ σημαντικό, ένα άτομο να μπορεί να διαχειρίζεται το συναίσθημα του θυμού του με σκοπό να βιώσει μια ποιοτικότερη ζωή. Με τον έλεγχο του θυμού του μπορεί να τιθασεύει και να παρακωλύει το συναίσθημα αυτό (Tarantinoetal, 2013).
‘Έρευνες δείχνουν ότι, τα συναισθήματα του θυμού προσδιορίζονται ανάλογα με την ηλικία και την ανάπτυξη των παιδιών. Ένα παιδί της προσχολικής ηλικίας εκφράζει το θυμό του με την επιθετικότητα και την εχθρότητα. Ο θυμός μάλιστα σε αυτή την ηλικία θεωρείται κάτι συνηθισμένο.
Στο δημοτικό σχολείο τα παιδιά ξεκινούν να αντιλαμβάνονται και να επεξεργάζονται τις καταστάσεις που προκάλεσαν τον θυμό τους και έτσι έχουν την ικανότητα νοηματικά να καταλαμβαίνουν την πράξη τους.
Στη διάρκεια της μέσης παιδικής ηλικίας, τα παιδιά βλέπουν σφαιρικά τις συνιστώσες που ευνοούν την πρόκληση του θυμού, αρχίζοντας από τις καταστάσεις που τον δημιουργούν καθώς και στο ότι διαφέρει η βίωση αυτού του συναισθήματος από οποιοδήποτε άλλο.
Είναι πολύ σημαντικό τα παιδιά να μπορούν να μάθουν να εκφράζουν το θυμό τους, να μην τον καταπιέζουν, να μη τον συσσωρεύουν μέσα τους, για να μην διογκώνεται.
Το βασικότερο πρότυπο για τα παιδιά είναι οι ίδιοι οι γονείς και για αυτό τον λόγο έχει βαρύτητα η έκφραση του θυμού με υγιή τρόπο από αυτούς. Σίγουρα το σχολείο μπορεί να δράσει ως καταλύτης, με σκοπό να απαμβλύνει το συναίσθημα αυτό, βοηθώντας το παιδί να αναπτύξει τρόπους σωστής διαχείρισής του.
Σύμφωνα με τον Πολυχρονόπουλο (2008), τρεις είναι οι κύριοι τρόποι διαχείρισης του θυμού, όπως είναι η έκφραση, η απώθηση και η χαλάρωση.
Το ιδανικότερο είναι το άτομο να εκφράσει το θυμό του με εποικοδομητικό τρόπο χωρίς βέβαια να ασκείται πίεση στον περίγυρο του. Θα πρέπει να γνωρίζονται οι ανάγκες του χωρίς να προκαλείται βλάβη σε άλλα άτομα, αποδεχόμενος τόσο αυτούς όσο και τον εαυτό του.
Όταν το άτομο καταφέρει να αγνοήσει το θυμό του, τότε είναι πιθανό να υπάρξει η εκδήλωση μιας θετικής συμπεριφοράς. Αυτή με τη σειρά της απωθεί το θυμό δηλαδή τον απομακρύνει και τον μετατρέπει σε δημιουργική συμπεριφορά. Βέβαια αυτή η απώθηση μπορεί να επιφέρει νέα προβλήματα, όπως για παράδειγμα την υπέρταση, την κατάθλιψη, την επιθετική συμπεριφορά και τον κυνισμό.
Η χαλάρωση αναφέρεται στον έλεγχο του εσωτερικού του κόσμου, καθώς και στην απομάκρυνση των αρνητικών συναισθημάτων.
Η εκδήλωση του θυμού δημιουργεί επιθετική συμπεριφορά, προκαλώντας έτσι νέα προβλήματα και στο θυμωμένο άτομο και στον αποδέκτη του θυμού.
Σε σεμινάρια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου (Συναισθηματικής Νοημοσύνης και διαχείρισης της παραβατικότητας στο σχολείο) το άτομο που βιώνει το θυμό, πρέπει να καλλιεργήσει στρατηγικές (π.χ. βαθιές αναπνοές, αλλαγή περιβάλλοντος, περίπατος, εκμυστήρευση προβλήματος) που θα το υποβοηθήσουν να ηρεμήσει και να μην οδηγηθεί σε ακραίες αντιδράσεις. Για τους λόγους αυτούς, πολλοί ερευνητές ισχυρίζονται ότι η δημιουργία στενών σχέσεων συναισθηματικής κατανόησης και εμπιστοσύνης, δρουν προστατευτικά σε τέτοιες δυσάρεστες εκδηλώσεις (Hargreaves, 1998), ενώ η έλλειψη σχέσεων, ενδεχομένως να οδηγήσει τα άτομα στη βίωση ανησυχιών και αβεβαιότητας σχετικά με τη συνοχή της προσωπικότητάς τους. Ενδεχομένως μπορεί να τα καταστήσει ανίκανα στη δυνατότητα πρόβλεψης των καθημερινών δυσκολιών, αλλά και ευάλωτα στην αντιμετώπιση των αντιδράσεων που κρύβουν θυμό.
Ένα παιδί, δεν είναι σε θέση να διαχειριστεί το θυμό µε τη λογική, συνεπώς, τα ξεσπάσματα του δεν είναι λόγος εκμετάλλευσης, αλλά πιθανόν να γίνονται για να ελέγξουν τα όρια των γονέων ή των εκπαιδευτικών. Ανεξαρτήτως των αιτιών εκδήλωσης του, έχει συνέπειες, επηρεάζοντας το κοινωνικό του περιβάλλον, τόσο το οικογενειακό όσο και το σχολικό.
Σημαντικός παράγοντας σωστής διαχείρισης του θυμού και της επιθετικότητας στα παιδιά με σκοπό τη διόρθωση των ανθρώπινων σχέσεων είναι το σχολείο. Μπορεί να γίνει κατορθωτό μέσω της διδασκαλίας των κοινωνικών δεξιοτήτων, όπως είναι η επίλυση προβλημάτων και η διαχείριση θυμού, καθώς και μέσω άλλων δραστηριοτήτων που στοχεύουν στην προώθηση της εν-συναίσθησης. Ένα σχολικό σχέδιο δράσης με στρατηγικές διαχείρισης, με κατάλληλα επιμορφωμένους εκπαιδευτικούς που μπορούν να βοηθήσουν. Το σχολείο θα πρέπει να εφαρμόζει κατάλληλα προγράμματα παρέμβασης που στοχεύουν στην αλλαγή των ατομικών στάσεων του παιδιού τόσο στη σωματική, όσο και στις υπόλοιπες μορφές επιθετικότητας.
*Καθηγητής Πληροφορικής, Μέση Εκπαίδευση
