ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Μία από τις πιο εύχρηστες προθέσεις της αρχαίας ελληνικής είναι η επί. Πριν από φωνήεν πάθαινε έκθλιψη (επ’ ευκαιρία) ενώ πριν από δασύ φωνήεν έτρεπε το π (=p) σε φ (=ph) (επί όλης: επ’ όλης: ep’ holis: eph olis: εφ’ όλης). Σήμερα η πρόθεση αυτή υπάρχει ως πρόθημα σε σύνθετες λέξεις (επιβάλλω, επιτέλους, επιτυχής κτλ), έπαψε όμως να χρησιμοποιείται ως απλή λέξη για τη δημιουργία επιρρηματικών προσδιορισμών.
Ως επιρρηματικός προσδιορισμός στην αρχαία εχρησιμοποιείτο με τρεις πτώσεις (γενική, δοτική, αιτιατική) και είχε κυρίως τη σημασία «πάνω, σε επαφή με το υποστήριγμα», με λεπτές σημασιολογικές διαφοροποιήσεις. Στα ελληνιστικά χρόνια επιβίωσε μόνο με αιτιατική, ενώ τελικά εκτοπίστηκε και αυτός από τον εις + αιτιατική. Σήμερα σώζονται μερικές από τις φράσεις της αρχαίας και της καθαρεύουσας με την πρόθεση επί, τις οποίες χρησιμοποιούμε στον λόγο μας πολύ συχνά.
Επ’ αυτοφώρω: Αυτόφωρος (από το φώρ, φωρός) είναι ο κλέφτης που γίνεται αντιληπτός τη στιγμή που διαπράττει την κλοπή ή τη ληστεία. Η πρόταση, συνεπώς, «Συνελήφθη επ’ αυτοφώρω να κλέβει το αυτοκίνητο, γι’ αυτό και όλοι πιστοποιούν την ενοχή του» δηλώνει τη σύλληψη ακριβώς τη στιγμή του αδικήματος.
Επί παντός επιστητού: Επίσταμαι στην αρχαία σημαίνει γνωρίζω και επιστητό είναι αυτό που μπορεί να μαθευτεί. Η πρόταση «Δεν χαίρει εκτίμησης, γιατί παριστάνει τον ειδήμονα επί παντός επιστητού» αναφέρεται στον άνθρωπο που προσποιείται ότι γνωρίζει τα πάντα σε κάθε τομέα της ανθρώπινης γνώσης, κάτι πολύ δύσκολο να συμβεί, γι’ αυτό και όποιος το νομίζει αυτό για τον εαυτό του δεν είναι αρεστός.
Επί τη εμφανίσει: «Επί τη εμφανίσει του γνωστού ηθοποιού ξεκίνησαν επευφημίες από το πλήθος.» Η φράση σημαίνει: ταυτόχρονα με την εμφάνιση.
Επ’ αόριστον: Για ακαθόριστη χρονική διάρκεια, για πάντα. «Οι ρυθμίσεις που έγιναν θα ισχύουν επ’ αόριστον και όχι μόνο για αύριο.»
Επί δεξιά / επ’ αριστερά: Δηλώνει κατεύθυνση σε γυμναστικά ή στρατιωτικά παραγγέλματα. Λέγοντας κάποιος «Kλίνατε επί δεξιά / επ΄ αριστερά»παραγγέλλειστροφή προς τα δεξιά / προς τα αριστερά, αντίστοιχα.
Επί ξύλου κρεμάμενος: Λέγεται για όποιον είναι μόνος και αβοήθητος, εκτεθειμένος και ανίσχυρος, όπως ήταν ο Εσταυρωμένος Χριστός. «Κανείς δεν υποστήριξε τις θέσεις του στο συνέδριο, γι’ αυτό και έμεινε επί ξύλου κρεμάμενος απέναντι σε όσους τον κατηγορούσαν.» Η φράση συναντάται στους ύμνους της Μεγάλης Εβδομάδας «Επί ξύλου βλέπουσα κρεμάμενον, Χριστέ» και «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου ο εν ύδασι την γην κρεμάσας».
Επί τη ενάρξει / επί τη λήξει: Δηλώνει κάτι που συμβαίνει με την ευκαιρία της έναρξης ή της λήξης κάποιου συμβάντος. «Θα διοργανωθεί εκδήλωση επί τη λήξει της σχολικής χρονιάς.»
Εφ’ όλης της ύλης: Πάνω σε όλη την ύλη: για τα πάντα, για όλα τα θέματα γενικά. «Ο πρόεδρος της δημοκρατίας μίλησε εφ’ όλης της ύλης και όχι συγκεκριμένα για το πρόσφατο ταξίδι του.»
Επί τούτω: Δηλώνει τον σκοπό: για αυτό τον σκοπό. «Η εισαγωγή στο νοσοκομείο έγινε επί τούτω, για να διερευνηθεί ενδελεχώς το συγκεκριμένο πρόβλημα.»
Επ’ ευκαιρία / επί τη ευκαιρία: Με αφορμή μία ευνοϊκή περίσταση ή την ευκαιρία που δόθηκε. «Διοργανώθηκε συγκέντρωση επ’ ευκαιρία της ανάληψης των καθηκόντων του.» Η έκφραση εκφέρεται οπωσδήποτε με δοτική και όχι με γενική, όπως λανθασμένα κάποτε ακούγεται.
Επ’ αμοιβή: Σημαίνει με αμοιβή και όχι δωρεάν. «Η υπηρεσία του στο ιατρικό κέντρο γινόταν επ’ αμοιβή, όπως ακριβώς αρμόζει σε κάποιον με τα δικά του προσόντα.»
Ως επί το πλείστον: Σημαίνει: τις περισσότερες φορές (πολύ συχνά) ή: κατά το μεγαλύτερο μέρος (ποσοστό). «Ως επί το πλείστον είναι παρών στις συνεδρίες.» «Οι μαθητές του σχολείου προέρχονται ως επί το πλείστον από εκείνη την περιοχή.»
*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία
