Όταν εξέπεσε η δοτική, εμπλουτίστηκε η γενική, πτώση η οποία σήμερα παρουσιάζει αρκετά προβλήματα
ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Η γενική στην αρχαία ελληνική ήταν μία πτώση πολύ εύχρηστη. Μετά τα κλασικά χρόνια, μάλιστα, όταν εξέπεσε η δοτική, πολλές από τις χρήσεις της δοτικής πέρασαν στη γενική, με αποτέλεσμα αυτή να εμπλουτιστεί ακόμα περισσότερο. Δεν συμβαίνει το ίδιο, όμως, και στη νέα ελληνική, όπου η γενική παρουσιάζει αρκετά προβλήματα, τόσο στον σχηματισμό της όσο και στη χρήση της.
Το γλωσσικό αισθητήριο αποφεύγει συχνά τη χρήση της γενικής και αυτό οφείλεται σε πολλούς λόγους. Κάποιοι σχετίζονται με αδυναμίες που παρουσιάζονται στον σχηματισμό της, όπως π.χ. συμβαίνει με τα υποκοριστικά (το παιδάκι, το χερούλι κτλ). Κάποιοι έχουν να κάνουν με την απροθυμία πολλών να χρησιμοποιήσουν τις αρχαιοπρεπείς καταλήξεις, εκεί όπου αυτές επικρατούν μέχρι και σήμερα, όπως π.χ. ο διεθνής, του διεθνούς. Δυσκολίες παρουσιάζονται και στον σχηματισμό της γενικής ειδικά θηλυκών ονομάτων, όπως μερικών επαγγελμάτων (η γραμματέας, η ταμίας κτλ). Αρκετά προβλήματα και αμφιβολίες αναφύονται όχι μόνο στον σχηματισμό αλλά και στον τονισμό κάποιων τύπων της γενικής, π.χ. ως προς το πού τονίζεται η γενική των ονομάτων: ο δήμαρχος, ο πλούσιος, ο ανήφορος.
Παρά ταύτα, υπάρχουν σήμερα και πολλά κατάλοιπα στη χρήση της γενικής. Αυτά αποδεικνύουν ότι η δύναμη της συνηθείας είναι συχνά μεγαλύτερη και από τις δυσκολίες ή από τους υπόλοιπους νόμους της γλώσσας που τείνουν να εξοβελίζουν την πτώση αυτή.
Είναι πολλές οι εκφράσεις και οι εμπρόθετοι προσδιορισμοί με γενική, από παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας, τους οποίους χρησιμοποιούμε και σήμερα αναλλοίωτους. Λέμε συνεχώς: του μίλησε εξ ανάγκης, έχουν συγγένεια εξ αίματος, το συμβάν έγινε επί Βενιζέλου, γεννήθηκε 29 χρόνια προ Χριστού, ήλθαν όλοι μετά συζύγων, πέρασαν δια πυρός και σιδήρου μέχρι να επικρατήσουν, εξεφώνησε ομιλία εκ του προχείρου, εξ όσων γνωρίζω, τέθηκε προ των ευθυνών του κτλ. Λέμε: στις 10 του μηνός, αντί: του μήνα, παρόλο που αυτή είναι η γενική της λέξης. Το ίδιο συμβαίνει και με τις ονομασίες δρόμων ή περιοχών, όπου, αν και στη δημοτική η γενική κάποιων ονομάτων είναι διαφορετική, εντούτοις στην πράξη επικρατεί ακόμα η χρήση του αρχαιοπρεπέστερου τύπου. Έτσι, λέμε: οδός Ερμού (αντί Ερμή), πεδίον του Άρεως (αντί Άρη), οδός Ονασαγόρου (αντί Ονασαγόρα), λεωφόρος Σαλαμίνος (αντί Σαλαμίνας), πλατεία Ομονοίας (αντί Ομόνοιας), πλατεία Αριστοτέλους (αντί Αριστοτέλη), σταθμός Λαρίσης (αντί Λάρισας), οδός Θεμιστοκλέους (αντί Θεμιστοκλή) κτλ..
Συχνά επίσης μεταχειριζόμαστε ακόμα και σήμερα -πλάι στη σημερινή κατάληξη σε -η της γενικής- και την κατάληξη σε -εως παλιών τριτοκλίτων ονομάτων, τα οποία πέρασαν στη δημοτική ως πρωτόκλιτα. Έτσι, λέμε: της απόστασης αλλά και της αποστάσεως, της τάξης αλλά και της τάξεως, της ανάστασης αλλά και της αναστάσεως κτλ..
Είναι βέβαια και περιπτώσεις στις οποίες η χρήση της αρχαιοπρεπούς γενικής όχι απλώς επικρατεί ή γίνεται παράλληλα, αλλά επιβάλλεται. Αν για οποιοδήποτε λόγο κάποιος αρνείται να μεταχειριστεί τους αρχαιοπρεπείς αυτούς τύπους, τότε είναι καλύτερα να αποφύγει εξ ολοκλήρου της χρήση των λέξεων που επηρεάζονται. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις της χρήσης της παλιάς παθητικής μετοχής του αορίστου. Λέμε, π.χ., στην ονομαστική: ο απαχθείς στρατιώτης, ο διαγραφείς παίχτης, ο συλληφθείς κατάσκοπος. Στη γενική πρέπει υποχρεωτικά να πούμε: του απαχθέντος, του διαγραφέντος, του συλληφθέντος. Λέμε ακόμα: ο ισχύων νόμος, γενική: του ισχύοντος. Σε περίπτωση που οι τύποι αυτοί δεν συνάδουν προς το ύφος ή τις επιθυμίες μας, τότε καλύτερα είναι να αποφύγουμε εντελώς τις λέξεις αυτές και να χρησιμοποιήσουμε συνώνυμες κατά το δυνατόν ή παραπλήσιες ως προς τη σημασία λέξεις ή εκφράσεις.
*Φιλόλογος Β.Δ., Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία – Αντιπρόεδρος Ινστιτούτου Ελληνικού Πολιτισμού
