ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Στην ελληνική γλώσσα και παιδεία της Κύπρου από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι και την εποχή της Αγγλοκρατίας αναφέρθηκε ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου κ. Παντελής Βουτουρής στην ομιλία του στην Ακαδημία Αθηνών (9 Φεβρουαρίου 2023), επ’ ευκαιρία του κοινού εορτασμού Ελλάδας και Κύπρου για την Ημέρα Ελληνικής Γλώσσας.
Ο κ. Βουτουρής μίλησε για το σκεπτικό ίδρυσης της Ελληνικής Σχολής Λευκωσίας (μετέπειτα Παγκυπρίου Γυμνασίου) το 1812, στο οποίο ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός κάνει λόγο για «μέγαν αυχμόν παιδείας» και «έλλειψιν ελληνικών μαθημάτων» στην Κύπρο κατά την Τουρκοκρατία, γι’ αυτό και εισηγείται «..νὰ συστήσωμεν μίαν ἑλληνικὴν Σχολὴν ἐπάνω εἰς τὴν πατρίδα». Για τον ίδιο λόγο επτά χρόνια αργότερα ο Κυπριανός συνεισφέρει οικονομικά στην ίδρυση Ελληνικής Σχολής και στη Λεμεσό. Οι ενέργειες αυτές αποτελούν τεκμήρια των προσπαθειών των αρχών του 19ου αιώνα για συντονισμό της υπόδουλης Κύπρου με την κυρίως Ελλάδα στο θέμα της παιδείας και απηχούν τον προσηλωμένο στη μετάδοση των φώτων της παιδείας και των ελληνικών γραμμάτων λόγο του διαφωτισμού.
Παιδεία και γλώσσα, συνεπώς, συνδέονται με την ελευθερία, και η ίδρυση των Ελληνικών Σχολών, όπως ακριβώς συνέβη και στην κυρίως Ελλάδα, συμπορεύεται με τη διάδοση των επαναστατικών ιδεών. Αυτό οδηγεί στην ένταξη πολλών Κυπρίων στη Φιλική Εταιρεία και προετοιμάζει τα δραματικά γεγονότα της 9ης Ιουλίου 1821: ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός απαγχονίζεται, οι τρεις Μητροπολίτες αποκεφαλίζονται και οι πρόκριτοι σφαγιάζονται.
Τα επόμενα δέκα χρόνια αναστέλλεται κάθε διαφωτιστική κίνηση στην Κύπρο και η Ελληνική Σχολή διακόπτει τη λειτουργία της. Η κατάσταση αλλάζει εντελώς προς το τέλος της Τουρκοκρατίας. Στα 1860 λειτουργούν στην Κύπρο 20 σχολεία και δύο Παρθεναγωγεία. Το 1872 μεγάλη έρευνα του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως για τα εκπαιδευτήρια όλου του Ελληνισμού μάς παρέχει πολλές πληροφορίες για την παιδεία στην Κύπρο.
Το 1878 η Κύπρος μεταβιβάζεται στην Αγγλία, η οποία βρίσκεται από την αρχή αντιμέτωπη με το καθολικό αίτημα της ένωσης με την Ελλάδα. Η ελληνική παιδεία προσαρμόζεται πλέον στην παιδεία του ελληνικού κράτους. Το 1893 η Ελληνική Σχολή μετεξελίσσεται στο Παγκύπριον Γυμνάσιον, ενώ λειτουργούν επίσης το Παγκύπριον Διδασκαλείον και το Διδασκαλείον Θηλέων Φανερωμένης, στα οποία φοιτούν δάσκαλοι και δασκάλες αντιστοίχως. Τόσο το Παγκύπριον Γυμνάσιον όσο και τα Διδασκαλεία αναγνωρίζονται από την ελληνική κυβέρνηση ως ισότιμα με τα αντίστοιχα της Ελλάδας, ενώ η ίδρυσή τους σηματοδοτεί και την ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Κύπρο.
Πολύ σύντομα οι Κύπριοι αντιλαμβάνονται πως οι ελπίδες για αυτοδιάθεση αποδεικνύονται φρούδες. Παρ’ όλα αυτά, «η ιδέα του αγκαλιάσματος (της Κόρης με τη Μάνα) φαίνεται πως ολοένα ξετυλίγεται, μεγαλώνει… απάνω από κάθε πολιτική ανάγκη και σύνεση», κατά τον Κ. Παλαμά. Τα πράγματα οδηγούνται σε λαϊκή εξέγερση στη Λευκωσία τον Οκτώβριο του 1931, με αποτέλεσμα τα επόμενα χρόνια η αποικιακή κυβέρνηση να εντείνει τα κατασταλτικά μέτρα και, επιπλέον, να υιοθετήσει πολιτική αμφισβήτησης της ελληνικότητας των Κυπρίων και αποδόμησης της ελληνικής τους συνείδησης. Στο πλαίσιο αυτό, ξεχωρίζουν δύο κυρίως μεθοδεύσεις των Άγγλων: Αφενός απεργάζονται την άλωση της ελληνικής παιδείας, την οποία ο Κ. Σπυριδάκις θεωρεί ως «εθνικόν προπύργιον» του λαού, και αφετέρου εμπλέκουν στον σκοπό τους την κυπριακή διάλεκτο, την οποία επικαλούνται ως τεκμήριο της ιδιαιτερότητας και ιδιορρυθμίας του κυπριακού πολιτισμού. Σε ιστορικής σημασίας άρθρο του το 1956, ο Κ. Χατζηιωάννου παραπέμπει στον Όμηρο και προβάλλει στοιχεία της κυπριακής διαλέκτου που ανάγονται στην ομηρική εποχή, προκειμένου να αποδείξει ότι η Κύπρος είναι ελληνική ήδη κατά τον 9ο-8ο αιώνα π.Χ..
Η ελληνική γλώσσα και παιδεία, καταλήγει ο κ.Βουτουρής, υπήρξαν στην Τουρκοκρατία και στα 80 χρόνια της Αγγλοκρατίας τα ακλόνητα ερείσματα πάνω στα οποία θεμελιώθηκε η συλλογική συνείδηση των Ελλήνων Κυπρίων και στηρίχθηκε ο αγώνας επιβίωσής τους.
Ας μην ξεχνάμε ότι η ελληνική παιδεία ήταν αυτή που άνδρωσε τους μαθητές και τη νεολαία και που ώθησε στο θαύμα του Απελευθερωτικού Αγώνα της ΕΟΚΑ του 1955-59.
*Φιλόλογος Β.Δ.Α΄, Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία – Αντιπρόεδρος Ινστιτούτου Ελληνικού Πολιτισμού
