ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Η γλώσσα, υποστήριξε ο καθηγητής Γεώργιος Μπαμπινιώτης σε πρόσφατη διάλεξή του στη Λευκωσία, υπηρετεί τη σκέψη του ανθρώπου, τον νου του. Αποτελεί το βασικό εργαλείο επικοινωνίας του ανθρώπου με τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει, γι’ αυτό και αξίζει να αφιερώνει ο άνθρωπος χρόνο και κόπο για να καλλιεργεί τη γλωσσική του ικανότητα. Με τον τρόπο αυτό επενδύει στη σκέψη του και βελτιώνει τη σχέση του με τον εαυτό του και με τον κόσμο.
Ο άνθρωπος συλλαμβάνει τον κόσμο (=ύπαρξη) που τον περιβάλλει μέσω των αισθήσεων ή καθαρά νοητικά. Τα γύρω μας όντα μετατρέπονται μέσα μας σε έννοιες και ακολούθως σε σημασίες, τις οποίες είναι απαραίτητο να συμβολίζουμε με κάποιο συμβατικό τρόπο, ώστε να μπορούν να τις αναγνωρίζουν και τα μέλη της κοινότητας στην οποία ζούμε. Αυτό γίνεται με φθογγικούς συνδυασμούς, οι οποίοι αποτελούν το σημαίνον που θα αποδώσει το σημαινόμενο, και απαρτίζουν τις λέξεις.
Για να λειτουργήσει μία γλώσσα, απαραίτητα στοιχεία -πέρα από το λεξιλόγιο- είναι η γραμματική και η σύνταξη, που αποτελούν τον μηχανισμό με τον οποίο συνδέονται οι λέξεις ώστε να παράγουν κείμενα. Οι γραμματικές κατηγορίες (ρήμα, ουσιαστικό, επίθετο, επίρρημα) δηλώνουν νοητικές κατηγορίες (ενέργειες, πρόσωπα/πράγματα, χαρακτηρισμούς, χώρο, χρόνο). Αντίστοιχα, οι συντακτικές συνάψεις (προτάσεις, παράγραφοι, κείμενο) ταξινομούν τις συνάψεις της νόησης (νοήματα, νοηματικές ενότητες, νοηματικό όλον). Με αυτόν τον τρόπο, συμπεραίνει ο κ. Μπαμπινιώτης, το «λογισμικό της γλώσσας» αντιστοιχεί με το «λογισμικό του νου».
Η μικρότερη μονάδα μέσω της οποίας εκφράζονται οι σημασίες είναι οι φθόγγοι και ακολουθούν τα φωνήματα, τα μορφήματα, οι λέξεις, οι φράσεις, οι προτάσεις (δηλαδή οι μικρότερες αυτοτελείς μονάδες νοήματος) και τα κείμενα. Οι σχέσεις με τις οποίες συνδέονται /συν-τάσσονται οι λέξεις δηλώνονται από ένα γραμματικό και μορφολογικό σύστημα με τύπους ή «μορφές». Στην ελληνική γλώσσα αυτές υπάρχουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι σε άλλες, π.χ. την αγγλική. Έτσι, η κατάληξη -οι στη λέξη κάτοικοι δηλώνει την ονομαστική πτώση -η οποία λειτουργεί ως υποκείμενο του ρήματος-, το αρσενικό γένος και τον πληθυντικό αριθμό. Αντίστοιχα, η κατάληξη -ους δηλώνει την αιτιατική της λέξης, δηλαδή το αντικείμενο.
Λόγω των ανεπτυγμένων νοητικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, η επικοινωνία μέσω της γλώσσας είναι μία σύνθετη διαδικασία που απαιτεί επεξεργασία της πληροφορίας του μηνύματος (στη γλωσσολογία ονομάζεται εξειδίκευση). Η βασική γλωσσική εξειδίκευση αφορά το ρήμα και το όνομα. Οι δύο αυτές κατηγορίες λέξεων επινοήθηκαν από τους ομιλητές της ελληνικής και πολλών ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, για να εκφράσουν τον κόσμο. Τα ουσιαστικά δηλώνουν τις ουσίες, τα όντα δηλαδή του κόσμου, ενώ τα ρήματα είναι «ό,τι λέγεται για τις ουσίες, δηλαδή λόγοι (=ρήματα) για τα ουσιαστικά. Οι λέξεις αυτές ενσωματώνουν ένα σύνολο πληροφοριών που εξειδικεύουν τη λεκτική τους σημασία (γραμματική εξειδίκευση). Έτσι, τα ρήματα έχουν πρόσωπο, αριθμό, χρόνο, ποιόν ενεργείας, διάθεση, φωνή. Τα ουσιαστικά έχουν αριθμό, πτώση, γένος. Το μέρος του λόγου με τη μεγαλύτερη βαρύτητα είναι τα ρήματα (ζούμε στο «βασίλειο του ρήματος»), καθώς πραγματώνουν γενικά την ενέργεια (ενέργειες, δράσεις, πάθη, καταστάσεις). Τα ρήματα σχετίζονται με άλλες λέξεις προκειμένου να δημιουργηθεί η πρόταση (συντακτική εξειδίκευση). Υποχρεωτικά σχετίζονται με τα ορίσματα (υποκείμενο ή/και αντικείμενο) ή το κατηγορούμενο, ενώ προαιρετικά σχετίζονται με τους επιρρηματικούς (επιρρήματα, μετοχές, σύνδεσμοι, προθέσεις κ.λπ.) και τους ονοματικούς προσδιορισμούς (άρθρα, επίθετα, αντωνυμίες, μετοχές, αναφορικές προτάσεις κ.λπ.). Η επιλογή των εξειδικεύσεων αυτών αποφασίζεται από τον κάθε ομιλητή και είναι αυτή που καθορίζει το ύφος του και το ύφος του κειμένου του (κειμενική εξειδίκευση).
Πέρα από τις ιδιότητές της ως επικοινωνιακού οργάνου, η γλώσσα αποτελεί για τον άνθρωπο αξία, καθώς συνιστά βασική έκφανση του πολιτισμού, της ιστορίας και της ταυτότητάς του. Για εμάς τους φυσικούς ομιλητές της ελληνικής, τα στοιχεία αυτά έχουν ιδιαίτερη σημασία, γιατί αναδεικνύονται μέσα από μία γλώσσα με μακραίωνη ιστορία και αδιάλειπτη παρουσία, με λαμπρή γραμματεία, και μία γλώσσα που άσκησε μεγάλη επίδραση σε πάμπολλες άλλες γλώσσες και σε κάθε πτυχή του ανθρώπινου πολιτισμού.
*Φιλόλογος Β.Δ.Α΄, Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία – Αντιπρόεδρος Ινστιτούτου Ελληνικού Πολιτισμού
