ΤΗΣ ΔΑΝΑΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ*
Αποχαιρετήσαμε χθες το έτος 2023 και υποδεχθήκαμε σήμερα το 2024. Και, όπως κάθε φορά στην αλλαγή του χρόνου, κακίζουμε τον απερχόμενο για τα κακά που μας βρήκαν κατά τη διάρκειά του και επενδύουμε στον επόμενο τις ευχές και τις προσδοκίες μας.
Η χρονολόγηση παγκοσμίως γίνεται με βάση τη γέννηση του Χριστού, σύστημα το οποίο γενικεύθηκε μόλις τον 6ο αι. μ.Χ.. Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν διάφοροι τρόποι χρονολόγησης, κάποια στιγμή όμως επικράτησε ο υπολογισμός με αφετηρία τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 776 π.Χ.. Μετά την κατάκτηση της χώρας από τους Ρωμαίους (μέσα 2ου αι. π.Χ.) άρχισε να χρησιμοποιείται και το ρωμαϊκό σύστημα (με εκκίνηση το 753 π.Χ., έτος ίδρυσης της Ρώμης).
Πραγματική καινοτομία στην προσπάθεια μέτρησης του χρόνου επιτεύχθηκε τον 1ο αι. π.Χ. από τον Έλληνα αστρονόμο Σωσιγένη από την Αλεξάνδρεια και έμεινε γνωστή ως ιουλιανό ημερολόγιο (από τον Ιούλιο Καίσαρα). Η προσαρμογή του χρόνου κρίθηκε τότε αναγκαία, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η διαφορά ανάμεσα στις 365 ημέρες που διαρκούσε το έτος και στις επιπλέον ώρες που χρειάζονταν για την πλήρη περιστροφή της γης γύρω από τον ήλιο. Έτσι καθιερώθηκαν τα δίσεκτα έτη, με την προσθήκη μίας ακόμα ημέρας κάθε τέσσερα χρόνια. Επειδή όμως το πρόβλημα δεν λύθηκε με απόλυτη ακρίβεια, έγινε νέα προσπάθεια αντιμετώπισής του, η οποία υιοθετήθηκε το 1582 μ.Χ. από τον πάπα Γρηγόριο ΙΙΙ. Το γρηγοριανό ημερολόγιο, όπως ονομάστηκε, λόγω θρησκευτικών διαφορών δεν επικράτησε αμέσως σε όλες τις χώρες, αλλά σταδιακά (στην Ελλάδα, μόλις το 1923).
Ο διαχωρισμός του έτους σε δώδεκα μήνες είναι συνήθεια παμπάλαια. Η ονοματοδοσία των μηνών είχε θρησκευτική αφορμή και σχετιζόταν με τη γεωργία και με τη λατρεία των σχετικών θεοτήτων του μήνα, προς τιμήν των οποίων διοργανώνονταν λαμπρές γιορτές με θυσίες και αγώνες. Στην αρχαία Ελλάδα έχουμε τα ονόματα Εκατομβαιών, Μεταγειτνιών, Βοηδρομιών, Πυανεψιών, Μαιμακτηριών, Ποσειδεών, Γαμηλιών, Ανθεστηριών, Ελαφηβολιών, Μουνιχιών, Θαργηλιών, Σκιροφοριών. Τα σημερινά ονόματα των μηνών προέρχονται από τα αντίστοιχα ρωμαϊκά: Ianuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Iulius, Augustus, September, October, November, December.
Απέναντι στην ελληνική συνήθεια προσδιορισμού των ημερών με απλή αρίθμηση αναλόγως της θέσης τους στον μήνα (1η του μηνός, 2η, 3η κτλ), οι Ρωμαίοι καθιέρωσαν ονομασία σταθερή για τρεις συγκεκριμένες ημέρες και ονομασία βάσει αυτών για τις υπόλοιπες. Έτσι, η 1η του μηνός ονομαζόταν Calendae (Καλάνδαι), η 5η Νonae (Νώναι) και η 13η Ιdus (Ειδοί), ενώ σε τέσσερεις μήνες (Μάρτιος, Μάιος, Ιούλιος, Οκτώβριος) Νonae ήταν η 7η ημέρα και Ιdus η 15η. Η ονομασία των υπολοίπων ημερών καθοριζόταν αναλόγως της σειράς τους πριν από τις τρεις αυτές ημέρες-ορόσημα (π.χ. «δύο ημέρες πριν από τις Νώνες Ιουνίου», «η προηγουμένη των Ειδών Απριλίου»).
Οι Calendae σχετίζονται με το λατινικό ρήμα calare και το ελληνικό καλώ (αυτή την πρώτη ημέρα ο αρχιερέας ενημέρωνε τους Ρωμαίους για κάθε ημέρα του μήνα), ενώ σήμερα λέμε κάλαντα, καλαντάρι, calendar κλπ. Επίσης, με τη φράση «στις ελληνικές Καλένδες» αναφερόμαστε σε κάτι που αναβάλλεται ή δεν θα γίνει ποτέ (όπως στο ελληνικό ημερολόγιο δεν περιλαμβάνεται ο όρος Καλένδες). Νonae καλείται η ένατη ημέρα (nonus) πριν από τις Ειδούς. Μετά την εκδίωξη των βασιλέων οι Ρωμαίοι δεν επέτρεπαν τη διεξαγωγή αγοράς την ημέρα εκείνη, διότι στις Νώνες γιορτάζονταν τα γενέθλια του βασιλιά Σέρβιου Τύλλιου και υπήρχε φόβος μήπως ξεσπάσει με την ευκαιρία αυτή κάποιο κίνημα υπέρ της μοναρχίας. Οι Ιdus σηματοδοτούσαν το μέσο του μήνα και ήταν αφιερωμένες στον θεό Δία (Iuppiter). Έμειναν στην ιστορία κυρίως από τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα, στις Ειδούς Μαρτίου του 44 π.Χ.. Ο Καίσαρας είχε προειδοποιηθεί επανειλημμένως για το κακό που θα ερχόταν, δεν έδωσε όμως προσοχή στα σημάδια. Έκτοτε η ημέρα αυτή θεωρείται αποφράδα, ενώ έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλά έργα τέχνης παγκοσμίως (μεταξύ αυτών και το ποίημα του Κ. Καβάφη Μάρτιαι Ειδοί).
*Φιλόλογος Β.Δ.Α΄, Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων στο ΥΠΑΝ, Μ.Α. στην Κλασική Φιλολογία – Αντιπρόεδρος Ινστιτούτου Ελληνικού Πολιτισμού
