Και του σχολικού εκφοβισμού
ΤΗΣ ΝΙΚΟΛΕΤΤΑΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ*
Η νεανική παραβατικότητα και ο σχολικός εκφοβισμός αποτελούν φαινόμενα με αυξανόμενη ένταση και σύνθετες κοινωνικές προεκτάσεις. Δεν επηρεάζουν μόνο τη σχολική επίδοση και το κλίμα της σχολικής κοινότητας, αλλά υπονομεύουν τη συναισθηματική ανάπτυξη και την αυτοαντίληψη των εφήβων, οδηγώντας σε φαινόμενα περιθωριοποίησης, εσωστρέφειας ή ακόμη και βίαιης αντίδρασης.
Η σύγχρονη παιδαγωγική θεώρηση αναγνωρίζει ότι η πρόληψη τέτοιων φαινομένων πρέπει να ξεκινά από την ίδια τη σχολική καθημερινότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, το μάθημα της Αγωγής Υγείας στη Μέση Εκπαίδευση διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο, λειτουργώντας όχι μόνο ως πεδίο γνώσης, αλλά και ως χώρος προσωπικής και κοινωνικής καλλιέργειας.
Σύμφωνα με το Αναλυτικό Πρόγραμμα, το μάθημα της Αγωγής Υγείας αποσκοπεί στην ολιστική ανάπτυξη του ατόμου, σωματική, ψυχική, κοινωνική και πνευματική. Η προσέγγιση αυτή δεν περιορίζεται στην απλή παροχή πληροφοριών αλλά στοχεύει στην ενδυνάμωση του μαθητή ως ολοκληρωμένης προσωπικότητας, ικανής να διαχειρίζεται εσωτερικές συγκρούσεις, να επιλύει προβλήματα και να συνδιαλέγεται με τον κοινωνικό περίγυρο με υπευθυνότητα και σεβασμό. Εστιάζει στην προσωπική ευθύνη, την ενσυναίσθηση, τον σεβασμό στη διαφορετικότητα και την ανάπτυξη κοινωνικής συνείδησης.
Οι θεματικές ενότητες του μαθήματος περιλαμβάνουν ζητήματα όπως: ψυχική ανθεκτικότητα και αυτοεκτίμηση, βία και εκφοβισμός στο σχολείο, διαχείριση συναισθημάτων και συγκρούσεων, κοινωνικές σχέσεις και φιλία, υπεύθυνη χρήση των κοινωνικών δικτύων, καθώς και τα δικαιώματα του παιδιού και τις δημοκρατικές αξίες. Η διδασκαλία γίνεται με βιωματικές και συμμετοχικές μεθόδους, θεατρικό παιχνίδι, ανάλυση σεναρίων, καταιγισμό ιδεών, εικαστική έκφραση, ομαδική εργασία, συζήτηση και στοχασμό. Το μάθημα καλλιεργεί δεξιότητες ζωής όπως η ενεργητική ακρόαση, η αυτορρύθμιση, η κριτική σκέψη και η υπευθυνότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η σύνδεση σώματος, νου και συναισθημάτων είναι κεντρική στην προσέγγιση του μαθήματος. Όταν οι μαθητές/μαθήτριες νιώθουν αποδοχή, έχουν θετική εικόνα εαυτού και επαρκείς κοινωνικο-συναισθηματικές δεξιότητες, είναι λιγότερο πιθανό να εκδηλώσουν ή να υποστούν επιθετικές ή παραβατικές συμπεριφορές. Όπως υποστηρίζουν οι Weare και Nind (2011), παρεμβάσεις που στοχεύουν στη συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη είναι πιο αποτελεσματικές όταν εντάσσονται σε ένα συνεκτικό, διαθεματικό πρόγραμμα όπως η Αγωγή Υγείας.
Η Αγωγή Υγείας δρα προληπτικά, ενισχύοντας αξίες και στάσεις που αντιστρατεύονται την παραβατικότητα και τον εκφοβισμό. Εστιάζει στην πρόληψη της επιθετικότητας μέσω θεματικών ενοτήτων σχετικών με τη συναισθηματική εκπαίδευση, τη διαχείριση συγκρούσεων και τις εξαρτητικές συμπεριφορές. Οι μαθητές/μαθήτριες μαθαίνουν να αναγνωρίζουν και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, να διαχειρίζονται τον θυμό και το άγχος αποτελεσματικά και να λειτουργούν μέσα σε ένα πλαίσιο συνεργασίας και αλληλοσεβασμού. Παράλληλα, ενισχύεται η ικανότητά τους να αναλύουν παράγοντες που επηρεάζουν την αυτοαντίληψη και την αυτοεκτίμησή τους, να εφαρμόζουν τεχνικές χαλάρωσης και στοχασμού και να προάγουν την ασφάλεια στο σχολικό περιβάλλον μέσω θετικών συμπεριφορών.
Η ενδυνάμωση της ομάδας και η καλλιέργεια κλίματος ασφάλειας και αποδοχής στη σχολική κοινότητα επιτυγχάνεται μέσω της προώθησης θετικής αλληλεπίδρασης μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών, της ανάπτυξης δεξιοτήτων συνεργασίας και σεβασμού στη διαφορετικότητα, και της κατανόησης της υγείας με ολιστικό τρόπο, σωματική, ψυχική, κοινωνική και πνευματική.
Το μάθημα ενισχύει επίσης τους/τις μαθητές/μαθήτριες με στρατηγικές ειρηνικής επίλυσης συγκρούσεων και καλλιέργειας αναστοχαστικής σκέψης, μέσα από ενότητες όπως η διαχείριση συγκρούσεων και δύσκολων συναισθημάτων. Διδάσκονται τεχνικές αναστοχαστικής ακρόασης και μεθόδους επίλυσης προβλημάτων, αποκτώντας έτσι πολύτιμα εργαλεία για την επίλυση διαφορών με ψυχραιμία και διάλογο.
Η πρόληψη της σχολικής βίας δεν περιορίζεται στη διαχείριση κρίσεων. Αντιθέτως, προϋποθέτει την οικοδόμηση ενός υποστηρικτικού σχολικού περιβάλλοντος που προλαμβάνει τις ρίζες του προβλήματος. Η ενίσχυση της ενσυναίσθησης, της αυτορρύθμισης και της δημοκρατικής επικοινωνίας μέσα από το μάθημα οικοδομεί έναν πολιτισμό μη βίας.
Σύμφωνα με το βιοοικολογικό μοντέλο ανάπτυξης, όπως εξελίχθηκε από τους Rosa και Tudge (2013), το σχολικό οικοσύστημα επηρεάζει τη συμπεριφορά του παιδιού μέσα από τα αλληλεπιδρώντα περιβάλλοντα στα οποία συμμετέχει ενεργά, συμπεριλαμβανομένων των ψηφιακών επιρροών. Παράλληλα, η θεωρία της κοινωνικής μάθησης του Bandura (1977), όπως εφαρμόζεται και σήμερα (Schunk, 2020), υποστηρίζει ότι οι συμπεριφορές διαμορφώνονται μέσω παρατήρησης, μίμησης και κοινωνικής ενίσχυσης. Το σχολείο, ως φορέας θετικών προτύπων, μπορεί να προωθήσει τη συνεργασία, την υπευθυνότητα και τον αλληλοσεβασμό. Η κοινωνικο-συναισθηματική μάθηση (SEL), όπως περιγράφεται από τους Durlak και συνεργάτες (2011), σχετίζεται με βελτιωμένη ακαδημαϊκή επίδοση, καλύτερη συμπεριφορά και μείωση της παραβατικότητας. Η ενσωμάτωση αυτών των αρχών στην Αγωγή Υγείας παρέχει στους μαθητές γνώσεις αλλά και ψυχικά εργαλεία αυτοπροστασίας.
Η επιστημονική έρευνα ενισχύει την αξία της πρόληψης. Ο Olweus (1993) απέδειξε ότι ολοκληρωμένα προγράμματα ενδυνάμωσης της σχολικής κουλτούρας μπορούν να μειώσουν έως και 50% τα περιστατικά εκφοβισμού. Οι Elias και συνεργάτες (2003) επισημαίνουν ότι η πρόληψη είναι μια συνεχής μαθησιακή διαδικασία και όχι μεμονωμένη παρέμβαση. Η UNESCO και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (2021) αναγνωρίζουν την εκπαίδευση για την υγεία ως θεμέλιο της ειρηνικής συνύπαρξης και της κοινωνικής συνοχής. Παρομοίως, οι Jones και συνεργάτες (2018) επισημαίνουν ότι συστηματικά προγράμματα SEL συμβάλλουν στη μείωση της επιθετικής συμπεριφοράς και στην αύξηση της επίδοσης.
Οι Δείκτες Επιτυχίας και Επάρκειας του Αναλυτικού Προγράμματος της Αγωγής Υγείας στοχεύουν στην καλλιέργεια θετικών στάσεων ζωής, την ενίσχυση της ενσυναίσθησης και την εμπέδωση του αλληλοσεβασμού.
Η πρόληψη της νεανικής παραβατικότητας και του σχολικού εκφοβισμού δεν επιτυγχάνεται μόνο με πειθαρχικά μέτρα ή αποσπασματικές ενέργειες. Απαιτεί αλλαγή στάσης, κουλτούρας και παιδαγωγικής φιλοσοφίας. Το μάθημα της Αγωγής Υγείας αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα παιδαγωγικά μέσα για την καλλιέργεια συναισθηματικής νοημοσύνης, ενσυναίσθησης και αποδοχής. Ωστόσο, η ολιστική πρόληψη των φαινομένων αυτών δεν μπορεί να επιτευχθεί αποκλειστικά μέσα από το σχολείο. Απαιτείται η συνέργεια όλων των εμπλεκόμενων φορέων - της οικογένειας, της τοπικής κοινότητας, της πολιτείας, των υπηρεσιών ψυχικής υγείας και των μέσων μαζικής ενημέρωσης - ώστε να διαμορφωθεί ένα συνεκτικό δίκτυο υποστήριξης γύρω από το παιδί και τον έφηβο. Η ανθρώπινη ανάπτυξη επηρεάζεται από το σύνολο των αλληλεπιδρώντων συστημάτων μέσα στα οποία εντάσσεται το άτομο. Αντίστοιχα, η UNESCO και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (2021) υπογραμμίζουν τη σημασία της διατομεακής συνεργασίας και της συμμετοχής όλων των φορέων για την προαγωγή της υγείας και της ασφάλειας των παιδιών. Μόνο μέσα από μία κοινή, συντονισμένη και συστημική προσέγγιση μπορεί να επιτευχθεί βιώσιμη αλλαγή που θα ενισχύσει την ψυχοκοινωνική ευημερία και τη δημοκρατική συνύπαρξη στις σχολικές κοινότητες και πέραν αυτών.
Βιβλιογραφία
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Bronfenbrenner, U. (1979). The Ecology of Human Development. Harvard University Press.
Durlak, J. A., Weissberg, R. P., Dymnicki, A. B., Taylor, R. D., & Schellinger, K. B. (2011). The impact of enhancing students’ social and emotional learning: A meta‐analysis of school‐based universal interventions. Child Development, 82(1), 405–432.
Elias, M. J., Zins, J. E., Weissberg, R. P., Frey, K. S., Greenberg, M. T., Haynes, N. M., & Shriver, T. P. (2003). Promoting Social and Emotional Learning: Guidelines for Educators. ASCD.
Jones, D. E., Greenberg, M., & Crowley, M. (2015). Early social-emotional functioning and public health: The relationship between kindergarten social competence and future wellness. American Journal of Public Health, 105(11), 2283–2290.
Olweus, D. (1993). Bullying at School: What We Know and What We Can Do. Wiley-Blackwell.
Rosa, E.M. and Tudge, J.R.H., 2013. Urie Bronfenbrenner’s theory of human development: Its evolution from ecology to bioecology. Journal of Family Theory & Review, 5(4), pp.243–258.
Schunk, D.H., 2020. Learning theories: An educational perspective. 8th ed. Pearson.
UNESCO & WHO. (2021). Making every school a health-promoting school: Global standards and indicators. Geneva: World Health Organization.
Weare, K., & Nind, M. (2011). Mental health promotion and problem prevention in schools: what does the evidence say? Health Promotion International, 26(suppl_1), i29–i69.
*Βοηθός Διευθύντρια και καθηγήτρια Αγωγής Υγείας (Οικιακής Οικονομίας)
PhD (c) Nutrition and Dietetics - UNIC
