ΤΗΣ ΔΡΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΚΟΝΤΟΒΟΥΡΚΗ*
Η καθιέρωση της διεθνούς ημέρας γραμματισμού από την UNESCO πριν από 60 περίπου χρόνια προέκυψε από την ανάγκη συνειδητοποίησης της σημασίας που έχει ο γραμματισμός για το άτομο και την κοινωνία. Με την έμφαση στην προώθηση του γραμματισμού στην ψηφιακή εποχή τη φετινή χρονιά, δίνεται η ευκαιρία να αναλογιστούμε πώς η γενική αυτή ανάγκη – και θέση – επαναπλαισιώνεται στη βάση του πώς (επαναπροσδι)ορίζονται τρεις βασικοί όροι: η «ψηφιακή εποχή», ο «γραμματισμός» και η «προώθησή» του.
Η εποχή στην οποία ζούμε – οι κοινωνίες τουλάχιστον με τους τεχνολογικούς και άλλους πόρους – χαρακτηρίζεται όχι απλώς από τη ραγδαία ανάπτυξη ψηφιακών τεχνολογιών, αλλά και από τη διείσδυση αυτών σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στη μεταψηφιακή εποχή, τα όρια ανάμεσα στην ανθρώπινη και μη ανθρώπινη δράση θολώνουν και η δράση προκύπτει από τη συνύπαρξη ασύμβατων, υπό άλλες περιστάσεις, συντελεστών: ανθρώπων, μηχανών, υλικών αντικειμένων και άυλων δυνάμεων και παραδοχών. Αρκεί να αναλογιστούμε πώς εξαρτόμαστε, τροφοδοτούμε και κατευθυνόμαστε από έξυπνες συσκευές τόσο «απλές» όσο και ένα έξυπνο ρολόι. Σε αυτό το πλαίσιο, ο γραμματισμός επαναπροσδιορίζεται ως διαδικασία νοηματοδότησης που διασταυρώνει τα όρια του φυσικού-ψηφιακού και δικτυωμένου-μη δικτυωμένου.
Ως «βασικές» δεξιότητες γραμματισμού θεωρούνται πλέον αυτές που επιτρέπουν την πρόσβαση, χρήση, παραγωγή, διάχυση και κριτική ανάλυση ψηφιακών και μη κειμένων. Με την κριτική να τοποθετείται κεντρικά σε έναν τέτοιο ορισμό, η προσοχή εστιάζει στην αποδόμηση εδραιωμένων αντιλήψεων που συντελούν στη συγκρότηση της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά και στην εξέταση του πώς το ψηφιακό επιδρά σε κοινωνικές και άλλες διεργασίες. Μπορούμε, για παράδειγμα, να αναλογιστούμε τις κοινωνικές ανισότητες που συντηρούνται ή και εντείνονται στην ψηφιακή εποχή ή και να υπολογίσουμε το περιβαλλοντικό κόστος της συντήρησης των υπολογιστικών υποδομών που καθιστούν δυνατή τη λειτουργία τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης, που «ευκολύνουν» τη ζωή μας.
Προκύπτει, έτσι, ότι η προώθηση του γραμματισμού στην ψηφιακή εποχή αφορά μεν το άτομο που καλείται να εμπλουτίσει και να πολλαπλασιάσει τις ικανότητές του, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτό. Στο πεδίο της εκπαίδευσης, ο γραμματισμός στην ψηφιακή εποχή προϋποθέτει τόσο την επέκταση προγραμμάτων και παιδαγωγικών πρακτικών, όσο και τη δημιουργία συνθηκών για ισότιμη πρόσβαση σε τεχνολογικούς πόρους. Σε επίπεδο χάραξης πολιτικής, κρίνεται αναγκαία η εξέταση όχι μόνο των βραχυπρόθεσμων οφελών από τη χρήση και ενσωμάτωση τεχνολογίας, αλλά και των μακροπρόθεσμων προοπτικών και επιπτώσεων για τα άτομα, τις κοινωνίες και το περιβάλλον. Επιστρέφοντας και στο ερώτημα, με ποιων τους όρους μπορεί και πρέπει να λειτουργήσει η τεχνολογία (στην εκπαίδευση) ως εργαλείο, που είχε εγείρει η UNESCO στο πρόσφατο παρελθόν (2023) –– η πρόκληση σήμερα είναι η προώθηση γραμματισμού διαμέσου επιπέδων και πεδίων δράσης με τρόπους που θα διασφαλίζουν τη διατήρηση της ηθικής και της ανθρωπινότητάς μας.
*Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κύπρου
