Ο “πυρήνας” των πολιτικών μας δικαιωμάτων και ο δρόμος προς τις αποκοπές (τους)

ΤΗΣ ΑΛΕΞΊΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ*

Γράφω σε συνέχεια των άρθρων του συνάδελφου Κυριάκου Δημητρίου (Paideia News, 13 και 14 Απριλίου 2020) και επηρεαζόμενη όχι απλά από την πρόσφατη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου (ΑΔ) η οποία έκρινε ως νόμιμες τις αποκοπές των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων, αλλά κι από τις αντιδράσεις της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας του κράτους, αντιδράσεις τις οποίες βρίσκω προβληματικές και επικίνδυνες για τη δημοκρατία στη χώρα. Θα πω εξαρχής για όποιο/α διερωτάται ότι, αν και έχω υποστεί τεράστια μείωση στο μισθό μου ως ακαδημαϊκός σε δημόσιο πανεπιστήμιο (της τάξης του 35%+), δεν έχω προβεί σε οποιαδήποτε προσφυγή εναντίον του κράτους. Θεωρώ ότι εν μέσω κρίσης έπρεπε όλοι-- τονίζω όμως το όλοι-- να συνεισφέρουμε για να σώσουμε τη χώρα μας. Επιπλέον, οι ακαδημαϊκοί στο Πανεπιστήμιο Κύπρου εθελοντικά αποκόψαμε το 10% μέρους των απολαβών μας πριν επιβληθούν κρατικές μειώσεις. Το γεγονός ότι αυτό δεν φάνηκε στα ΜΜΕ ήταν πράξη ενσυνείδητη—δεν χρειαζόταν το ΠΚ και οι ακαδημαϊκοί του οποιαδήποτε αναγνώριση για μια αυτονόητα επιβεβλημένη ενέργεια.

Γράφω όμως σήμερα γιατί θεωρώ την απόφαση, αλλά κυρίως την αιτιολόγηση της απόφασης, του Ανωτάτου Δικαστηρίου άκρως προβληματική, όχι ως νομικός αλλά ως κριτικά σκεπτόμενη πολίτισσα και ως ερευνήτρια στο χώρο της δημόσιας διοίκησης. Η απόφαση μου να γράψω κάτι πέρα από τις προσωπικές μου αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα ενισχύθηκε και από τη δήλωση του Γενικού Εισαγγελέα (ΓΕ) στο ΚΥΠΕ (13/4): «Ενώ είναι πάντα επιτρεπτή και καλοδεχούμενη οποιαδήποτε διαφωνία και κριτική δικαστικών αποφάσεων, αυτές θα πρέπει να περιορίζονται στη νομική πτυχή και όχι να εκτρέπονται σε χαρακτηρισμούς και υπονοούμενα». Διαφωνώ. Το θέμα εδώ δεν είναι (μόνο) νομικό, όπως εξάλλου δεν ήταν ούτε και η απόφαση του Ανωτάτου η οποία έχει χαρακτηριστεί από αναρίθμητους νομικούς ως περισσότερο ‘πολιτική’ παρά νομική. Αλίμονο όμως αν δεχτούμε τη φίμωση των αντιδράσεων των πολιτών σε οποιαδήποτε δικαστική απόφαση απλά και μόνο επειδή δεν έχουν συγκεκριμένα επαγγελματικά προσόντα! Η ελευθερία της έκφρασης είναι κατοχυρωμένο πολιτικό δικαίωμα ή δεν είναι; Το χειρότερο δε είναι ότι η αντίδραση αυτή του ΓΕ επισφραγίζει τις σημαντικές ανησυχίες και αντιδράσεις γύρω από την απόφαση, οι οποίες δεν έχουν να κάνουν με την επιστροφή ή αποκοπή χρημάτων αλλά κυρίως με την απαρχή της υπονόμευσης των πολιτικών δικαιωμάτων σε αυτή τη χώρα. Εξηγώ:

Η απόφαση του ΑΔ και η αιτιολόγηση από την πλειοψηφία βασίζεται σε όρους εννοιολογικά ασαφείς και άκρως υποκειμενικούς. Οι δικαστές χρησιμοποιούν όρους όπως, ‘η αξιοπρεπής διαβίωση του μισθωτού’, ‘οι αποκοπές δεν επηρεάζουν τον πυρήνα του δικαιώματος σε μισθό’, ‘ο περιορισμός (του μισθού) δεν μπορεί να είναι αυθαίρετος,… (αλλά να βασίζεται) στην ορθά ισοζυγισμένη λήψη αποφάσεων από τα κρατικά όργανα,’ κλπ. Όροι όχι νομικοί αλλά πολιτισμικά και κοινωνικά φορτισμένοι, αδιαφανείς και ατεκμηρίωτοι. Ρωτώ λοιπόν,

- Τι σημαίνουν εννοιολογικά και οντολογικά οι λέξεις ‘αξιοπρεπής διαβίωση’, ‘πυρήνας μισθού’, ‘ορθή και ισοζυγισμένη λήψη αποφάσεων’;

- Υπάρχει ένας πυρήνας ή πολλοί; Πώς έχει αποφασιστεί ο πυρήνας αυτός;

- Ποιοι ορίζουν την ‘αξιοπρεπή διαβίωση’;

- Τι σημαίνει, ποιοι κρίνουν και ποιοι έχουν το δικαίωμα να κρίνουν αν κάτι συνιστά ‘ισοζυγισμένη λήψη αποφάσεων;’ (Αμφιβάλλω ότι εδώ οι δικαστές εννοούν τους/τις εμπειρογνώμονες και μελετητές/τριες σε θέματα λήψης αποφάσεων. Επίσης δεν μου φαίνεται ότι εδώ εμπεριέχεται η οποιαδήποτε αντίληψη ή αναγνώριση για ανισότητες στην πρόσβαση κοινωνικής ισχύος.)

- Τι συνιστά ‘αυθαιρεσία’ και ποιοι την ορίζουν; (Αυτοί οι οποίοι την ασκούν;)

Η ετυμολογία και αιτιολόγηση των πιο πάνω είναι κρίσιμα ζητήματα σε μια δημοκρατία, επειδή προφανώς δεν έχουμε όλοι την ίδια αξιολόγηση ή αντίληψη. Για παράδειγμα, ο ‘πυρήνας’ που επικαλείται το Δικαστήριο έχει συγκεκριμένη αξία; Ισοδυναμεί με Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα; Είναι ο ίδιος για όλους/ες μας; Αν μείνουμε όλοι με 500 ευρώ για παράδειγμα είναι αποδεκτό αυτό; Αν οι δικαστές εννοούν ότι διαφέρει από μισθωτό/η σε μισθωτό/η, και αν δεχτούμε τη θέση για ‘αξιοπρεπή διαβίωση,’ έχουν χρησιμοποιήσει στον ορισμό τους οικονομικές μετρήσεις, για παράδειγμα, για το ποσό που χρειάζεται ένα άτομο για να αντεπεξέρχεται στις υποχρεώσεις του; (πχ. οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι για ορθή οικονομική διαχείριση το κόστος στέγασης δεν πρέπει να υπερβαίνει το χ% του μισθού, τροφή ψ% κλπ). Πήραν άλλες μετρήσεις; Ποιες είναι οι συνιστώσες του ορισμού τους;

Το Σύνταγμα από ό,τι αντιλαμβάνομαι είναι αρκετά ξεκάθαρο για τις περιπτώσεις και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες το κράτος μπορεί να παρέμβει στην ιδιωτική περιουσία (καταβάλλοντας μάλιστα αποζημίωση). Η προέκταση των δικαιωμάτων του κράτους—γιατί για τούτο πρόκειται—δεν γνωρίζουμε όμως πού μπορεί να σταματήσει. Δημιουργείται λοιπόν μια εύλογη ανησυχία πως η δικαστική σε συνεργασία με την πολιτική εξουσία μπορούν να αναδιατυπώνουν κατά το δοκούν την έννοια της «ιδιοκτησίας». Δηλαδή με την παρούσα απόφαση και την πλειοψηφική αιτιολόγηση, το κράτος νομιμοποιείται να αποφασίσει ότι κανείς δεν χρειάζεται δέκα χωράφια ή δύο οικόπεδα ή ένα (!) γιατί μια χαρά μπορεί να ζει αξιοπρεπώς σε μισό. Επιπλέον, η απόφαση δεν ξεκαθαρίζει ότι μιλά για το μισθό των δημοσίων υπαλλήλων αλλά για μισθό ως ιδιοκτησία οποιουδήποτε ατόμου. Τροχοδρομεί δηλαδή νομιμοποίηση των αποκοπών από οποιαδήποτε ομάδα εργαζομένων αρκεί κάποιοι (δεν είναι ξεκάθαρο ποιοι) να κρίνουν ότι δεν πλήττεται η ‘αξιοπρέπεια’ τους.

Δεν θα συζητήσω εδώ την αδιέξοδη, προβληματική φιλοσοφική συζήτηση στην οποία άθελα μάλλον έχει εμπλακεί το ΑΔ, αφού έχει κάνει μια άμεση σύνδεση της εργασιακή αμοιβής με την αξιοπρέπεια και κατ’ επέκταση της ίδιας της ζωής.  Έχει συνδέσει δηλαδή ένα αριθμό (Χ ποσό μισθού) με κάτι άυλο, υποκειμενικό, και κοινωνικά κατασκευασμένο, όπως η αξιοπρέπεια, ιδεολογία η οποία συνδέεται με ακροδεξιά (far right) θεώρηση και ορισμό των πολιτών μόνο σαν καταναλωτές και μισθωτούς. Αυτό όμως πρέπει να ειπωθεί και να προβληματίσει κάθε πολίτη και πολίτισσα.

Σε αυτά τα πλαίσια έγκειται και ο προβληματισμός μου για τη νομιμοποίηση της παρέμβασης του κράτους σε οποιοδήποτε άλλο πολιτικό μας δικαίωμα, σε μια πιθανή χιονοστιβάδα μείωσης των δικαιωμάτων μας στον… «πυρήνα» τους. Πολλοί σχολίασαν τη χρονική στιγμή στην οποία κοινοποιήθηκε η απόφαση αυτή. Το πρόβλημα με τη χρονική στιγμή δεν είναι μόνο η ψυχολογία του κόσμου, ειδικά όσων μάχονται στις πρώτες γραμμές και οι οποίοι στη μεγάλη πλειονότητα υπέστησαν μειώσεις μισθών (ιατρικό προσωπικό, νοσηλευτές/τριες, ερευνητές/τριες, ακαδημαϊκοί, υποστηρικτικό προσωπικό νοσοκομείων, δημόσιοι λειτουργοί που δουλεύουν για την έγκαιρη έκδοση επιταγών σε πληγέντες, κλπ). Είναι- ίσως κυρίως- ότι στην παρούσα φάση όλοι και όλες έχουμε εθελοντικά και μη (αν και ορθά) αποδεχθεί σημαντικό περιορισμό των θεμελιωδών πολιτικών μας δικαιωμάτων για το κοινό καλό. Όταν όμως η δικαστική εξουσία αποφασίζει ότι ΤΩΡΑ είναι η κατάλληλη στιγμή για να επιβάλει ένα τόσο αμφιλεγόμενο σκεπτικό για τον πυρήνα των δικαιωμάτων μας και τη μείωση τους και ο ΓΕ να το επαινεί, τότε ανησυχώ.

Θυμίζω ότι ο ΓΕ δήλωσε ότι ‘το κράτος μπορεί να προβεί σε κάποιους περιορισμούς στην άσκηση αυτού του δικαιώματος’ (αναφορά στο μισθό). Όμως, ο κ. Κληρίδης δεν μίλησε απλά για τη νομιμότητα της μείωσης μισθών αλλά για τον περιορισμό κάποιου δικαιώματος. Επιπλέον, ο ΓΕ θεώρησε ορθό υπό τις παρούσες συνθήκες να υπογραμμίσει ότι η απόφαση της Ολομέλειας ‘δημιουργεί ένα προηγούμενο έτσι ώστε σε παρόμοιες περιστάσεις το κράτος να μπορεί να ενεργήσει κάτω από τις ίδιες συνθήκες νόμιμα και πλήρως συνταγματικά.’ Και αυτή η δήλωση με ανησυχεί. Όταν ‘οι παρόμοιες περιστάσεις’ δεν ορίζονται με συγκεκριμένο τρόπο (όπως ανέφερα πιο πάνω) και όταν το κράτος αυτο-ορίζεται με τη συγκατάθεση μιας άλλης εξουσίας σαν το κατ’ εξοχή όργανο για τον ορισμό αυτών των εννοιών (και την καταναγκαστική επιβολή τους, που είναι χαρακτηριστικό ολοκληρωτικών καθεστώτων), δεν νομίζω ότι πρέπει να αποδεχόμαστε την απόφαση χωρίς τον ανάλογο προβληματισμό.

Είναι λοιπόν αυτή την απόφαση που χαιρέτισαν και η εκτελεστική και η νομοθετική εξουσία. Δεν θα σχολιάσω τις προηγούμενες παρεμβάσεις και δηλώσεις που έγιναν, ειδικά από τον κ. Νεοφύτου ο οποίος περίπου παραδέχτηκε ότι οι αποφάσεις του ΑΔ είναι δεκτές (και σεβαστές!) μόνο αν συμφωνεί το κομματικό κατεστημένο, αλλιώς θα χρησιμοποιήσει ως εργαλείο τη νομοθετική εξουσία στην οποία έχει άνετη πρόσβαση για να τις αλλάξει! Αυτές οι δηλώσεις φανερώνουν ξεκάθαρα πως δεν έχουμε διακριτές εξουσίες όπως προνοεί το Σύνταγμα και ότι οι πρώτοι που παρανομούν είναι όσοι έπρεπε να προασπίζονται τους νόμους του κράτους. Ο Πρόεδρος Αναστασιάδης δε στο Twitter συγχάρηκε το ΓΕ και υπογράμμισε την αντικειμενικότητα του ΑΔ! Ακόμη κάτι που με φοβίζει—σε τι είδους κράτος ο Πρόεδρος νιώθει την ανάγκη να αναφέρει αυτό που θα έπρεπε να ήταν αυτονόητο; Και, αν η απόφαση ήταν διαφορετική, αυτό θα σήμαινε το αντίθετο;

Γράφω λοιπόν σήμερα σε μια ανεξάρτητη πλατφόρμα (την οποία ευχαριστώ και συγχαίρω) γιατί ανησυχώ ότι η εν λόγω απόφαση άνοιξε το δρόμο προς την περιστολή και καταρράκωση των πολιτικών μας δικαιωμάτων και τη θεμελίωση ενός αντιδημοκρατικού, ανεξέλεγκτου κράτους-εξουσιαστή. Και κάτι τελευταίο: σε μια πρωτόγνωρη εποχή όπου ο κόσμος σε όλες οι χώρες της υφηλίου (ακόμη και σε αυτές που θεωρούμε ‘ατομικιστικές’ όπως οι ΗΠΑ) έχει επιδείξει κοινωνική συμπόνια, αλληλοστήριξη και συμπαράσταση, με λυπεί αφάνταστα ότι στη δική μας χώρα επικρατεί η μισαλλοδοξία, το αλληλοφάγωμα και ένας νεοφιλελεύθερος κοινωνικός κανιβαλισμός στυλ ΟΕΒ/ΚΕΒΕ, χωρίς μάλιστα τη συνειδητοποίηση ότι, όπως λέει και το απόφθεγμα του πάστορα Martin Niemöller στο Μουσείο Ολοκαυτώματος στη Βοστόνη, όταν δεν στηρίξω εγώ τους άλλους, ποιοι θα στηρίξουν εμένα όταν φτάσει η ώρα μου;

First they came for the socialists, and I did not speak out—
     Because I was not a socialist.

Then they came for the trade unionists, and I did not speak out—
     Because I was not a trade unionist.

Then they came for the Jews, and I did not speak out—
     Because I was not a Jew.

Then they came for me—and there was no one left to speak for me.

*Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Δημόσιας Διοίκησης

Πανεπιστήμιο Κύπρου.