ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ Σ. ΦΩΤΙΟΥ*
Στο αριστούργημά του «Έγκλημα και τιμωρία» ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι περιγράφει ως εξής ένα όνειρο που ο Ρασκόλνικωφ, ο ήρωας του μυθιστορήματος, είχε δει κατά τη διάρκεια ανάρρωσής του σε νοσοκομείο:
«Είχε ονειρευτεί τότε ότι όλος ο κόσμος ήτανε καταδικασμένος να καταστραφείαπό μια μάστιγα ανήκουστη και δίχως προηγούμενο πουήρθε απ' τα βάθη της Ασίας κιέπεσε πάνω στην Ευρώπη. Θα πέθαιναν όλοι, εκτός από μερικούς εκλεκτούς. Είχανε παρουσιαστεί κάτι καινούργια παράσιτα, κάτι μικροοργανισμοί, που φώλιαζαν στο κορμί των ανθρώπων. Αλλά τα ζωύφια αυτά είχανε μυαλό και θέληση κιόποιος άνθρωπος μολυνόταν από δαύτα γινότανε αμέσως τρελός. Ωστόσο ποτέ, μα ποτέάλλοτε οιάνθρωποι δεν ήτανε τόσο σίγουροι ότι κατέχουν την αλήθεια, όσο αυτά τααξιολύπητα πλάσματα. Ποτέάλλοτε δεν πίστεψαν τόσο πολύότι ήτανε αλάνθαστη η κρίση τους, οιηθικές και θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, ταεπιστημονικά τους συμπεράσματα. Χωριά, πόλεις καιέθνη ολόκληρα μολύνονταν κιέχαναν το λογικό τους.Όλοι τους βρίσκονταν σεέξαψη και δεν καταλάβαινε πιαοένας τον άλλο. Καθένας πίστευε πως μονάχα αυτός ξέρει την αλήθεια και βασανιζότανε βλέποντας τους άλλους, χτυπούσε τα στήθια του, έκλαιγε, έτριβε μεαπόγνωση τα δάχτυλά του. Δεν ήξεραν ποιον να κρίνουν και πώς να τον κρίνουν, δεν μπορούσανε να συμφωνήσουν στο τι είναι καλό και τι κακό, δεν ήξεραν τι να καταδικάσουν και τι να δεχτούν. Σκοτώνονταν μεταξύ τους με μίσος παράλογο. (…) Που και που μαζεύονταν μερικοί, συμφωνούσαν να κάνουν κάτι μαζί, ορκίζονταν να μη χωριστούν πια, αλλάαμέσως ύστερα καταπιάνονταν με κάτι ολότελα διαφορετικό, άρχιζαν ν’ αλληλοκατηγορούνται, να χτυπιούνται, να σκοτώνονται. Άρχισαν οι πυρκαγιές, ήρθε η πείνα, οι πάντες και τα πάντα καταστράφηκαν. Σε ολόκληρο τον κόσμο, μονάχα μερικά πλάσματα μπορούσαν να σωθούν: Οι εκλεκτοί και οι αγνοί, που ήτανε προορισμένοι να θεμελιώσουν την καινούργια ζωή, ν’ ανανεώσουν και να καθαρίσουν τη γη. Αλλά κανένας δεν τους έδινε προσοχή, κανείς δεν άκουγε τα λόγια τους και τη φωνή τους»
(Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, Έγκλημα και τιμωρία, μτφρ. Σωτήρης Παταντζής, [Αθήνα]: De Agostini Hellas, 2000, 475).
Στο σύντομο αυτό απόσπασμα ο Ντοστογιέφσκι περιγράφει τη διαχρονική ασθένεια της ιδιοφροσύνης, η οποία αφανίζει ανθρώπους, έθνη και λαούς. Πρόκειται για την ανύψωση του εαυτού σε δείκτη ζωής, την πλήρη αυτοαναφορικότητα που αρνείται κάθε κοινωνική επαλήθευση της αλήθειας. Ο εγωμονισμός, η απουσία εσύ στον ορίζοντα, δεν επιτρέπει τον διάλογο και την εξ αυτού συγκατοίκηση στο εμείς. Έτσι, η ιδιοφροσύνη προάγει την αποθέωση του εγώ και τον μηδενισμό του εσύ, την κυριαρχική σχέση και την υποταγή του άλλου. Ως εκ τούτου, ολόκληρος ο κόσμος, από την Ανατολή έως τη Δύση, μετατρέπεται σε πεδίο ρήξης και εχθρότητας όλων εναντίον ολων.
Τούτο δεν συμβαίνει μόνο σε περίοδο πολέμου αλλά και σε περιόδους συμβατικής ειρήνης, όπου ως κοινωνία θεωρείται η απλή συμβίωση ακοινώνητων εγωκεντρικών ατόμων. Η ανεστιότητα εαυτού, η θεώρηση του συνανθρώπου ως εχθρού, η εργαλειοποίηση της φύσης, οδηγούν σε συνεχείς καταστροφές. Η ιδιοφροσύνη εκβάλλει στην κάθε μορφής αλλοτρίωση: η τεχνολογία αυτονομείται απ᾽ την ηθική· η υποκουλτούρα αποκοιμίζει οτιδήποτε αυθεντικό· το λάιφ στάιλ αφυπνίζει οτιδήποτε πλαστό· η ρευστή ταυτότητα αποτρέπει την αμοιβαία δοτικότητα· ο ηθικός σχετικισμός απορρίπτει κάθε πανανθρώπινο πρόταγμα.
Η χρηστική εργαλειοποίηση των πάντων οδηγεί στα όριά του τον πλανήτη. Κατά συνέπειαν, η ανθρωπότητα οφείλει να διαμορφώσει άλλο ανθρωπολογικό παράδειγμα, άλλη προτεραιότητα αναγκών. Οι άνθρωποι πρέπει να πολέμησουν τα μικρόβια εκείνα, που κατά τον Ντοστογιέφσκι τους οδηγούν στην τρέλα: κάποιοι να πεθαίνουν από πείνα και άλλοι από πολυφαγία· άλλοι να πεθαίνουν από υπεραπασχόληση και άλλοι από ανεργία· λίγα άτομα να κατέχουν περισσότερο πλούτο από όσο πολλά κράτη· να δυστυχούν χιλιάδες από μοναξιά και μύρια από κατάθλιψη· να στέλνονται αποστολές στον Άρη και να σκοτώνονται άνθρωποι στη Γη. Συνεπώς ουδείς πρέπει να επαναπαύεται μόνο με νίκη επί του Κόβιτ 19. Ήδη ο κορωνοϊός της τρέλας επέφερε και νέες μορφές θανάτου: ξαφνικό θάνατο λόγω ενός πυρηνικού πολέμου και αργό θάνατο λόγω της κλιματικής αλλαγής.
Μακράν κάθε ατομικισμού ή κολλεκτιβισμού, τεχνοκρατίας ή παγανισμού, είναι ώρα κατάθεσης στο δημόσιο προσωποκεντρικών κοσμοθεωριών, ικανών να υπηρετούν πραγματικές ανάγκες συγκεκριμένων ανθρώπων, τόσο σε τοπική όσο και σε παγκόσμια κλίμακα.
*Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου,
Ιδρυτικό Μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας.
