Αντίλογος στην ανακοίνωση της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Κύπρου για τον κ. Γ. Γαβριήλ


ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ*

Η ρητορική του μίσους (ή hate speech) είναι ένας ευρύς όρος που συμπεριλαμβάνει τη διάχυση της μισαλλοδοξίας, που απαξιώνει πρόσωπα, θεσμούς, κοινωνικές ομάδες, και που ενσπείρει συνειδητά τον διχασμό δίχως να υφίσταται ένα συστημικό ζήτημα κατά του οποίου στρέφεται. Στην περίπτωση του ζωγράφου, κ. Γαβριήλ, τίθεται το καίριο ερώτημα αν πρόκειται για μια μορφή τέχνης που στρέφεται κατά κοινωνικών ομάδων (είτε ενός ατόμου, είτε μιας μειοψηφίας είτε μιας πλειοψηφίας, αυτό δεν έχει ουσιώδη σημασία) που πρεσβεύουν θρησκευτικές αξίες. Το δικαίωμα στην απρόσκοπτη θρησκευτική συνείδηση, και στην προστασία της από υβριστικού και μειωτικού χαρακτήρα καλλιτεχνικές εν γένει δημιουργίες, είναι κατοχυρωμένο σε όλα τα δημοκρατικά συντάγματα, στη διεθνή νομολογία, στο διεθνές δίκαιο, στη νομολογία του Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Το δικαίωμα αυτό είναι εξίσου αναφαίρετο με το δικαίωμα της έκφρασης. Πρέπει να κατανοήσουμε πως είναι απολύτως λογικό να υπάρχουν κάποια όρια στην ελευθερία της έκφρασης όταν αυτή εμπεριέχει ρατσιστικό ή προσβλητικό περιεχόμενο για μέλη της κοινωνίας. Οι περιορισμοί βέβαια, ή οι κυρώσεις, θα πρέπει να εξετάζονται προσεκτικά, και αν υφίστανται, να είναι ακριβοδίκαιες και αντίστοιχες με την προσβολή του δικαιώματος των άλλων.

Τα όρια ανάμεσα στον λόγο του μίσους και την αντισυστημική έκφραση είναι κάποιες φορές δυσδιάκριτα. (Δεν είναι διόλου δυσδιάκριτα, φυσικά, στην περίπτωση του Γαλιλαίου που ήρθε σε ρήξη με τη μεσαιωνική κοσμοθεώρηση – ατυχής η σύγκριση στην Ανακοίνωση του Π.Κ.) Στην περίπτωση του συγκεκριμένου καλλιτέχνη δεν είναι και τόσο δυσδιάκριτα όμως. Πρόκειται ξεκάθαρα για μια μορφή εικαστικής έκφρασης που γελοιοποιεί ως καρικατούρα θρησκευτικά σύμβολα και εικόνες. (Καρικατούρα: σκίτσο που αναπαριστά πρόσωπα ή πράγματα με κωμική παραμόρφωση, έτσι ώστε να προκαλείται γέλιο.) Δεν αποτελεί αντισυστημική προβολή απόψεων που θα οδηγούσαν σ’ έναν παραγωγικό διάλογο, όπως π.χ. θα συνιστούσαν γελοιογραφίες, σκίτσα ή πίνακες, για την πλουτοκρατία της εκκλησίας στην Κύπρο. Προσωπικά, τις βρίσκω διασκεδαστικές, καθότι όχι μόνο δεν υιοθετώ καμία απολύτως θρησκευτική πεποίθηση, αλλά θα επιθυμούσα, εάν είναι δυνατόν, να εξαλειφθεί από προσώπου γης κάθε υπερβατική ψευδαίσθηση από τα μυαλά των ανθρώπων. Αυτό όμως δεν είναι εφικτό. Έτσι, στη διδασκαλία μου, την ιστορία της Πολιτικής Σκέψης, έρχομαι αντιμέτωπος συχνά με τις βαθιά εδραιωμένες θρησκευτικές αντιλήψεις των φοιτητών μου, τις οποίες σέβομαι, δίχως να εκφέρω οποιοδήποτε προσβλητικό λόγο ή να καταβάλλω προσπάθεια να υπονομεύσω την πίστη τους. Αυτή είναι ατομικό τους δικαίωμα, ανήκει στην ιδιωτική σφαίρα της ζωής τους. Θα χαιρόμουν εάν η ανθρωπότητα προχωρούσε σταδιακά σε μια ριζική χειραφέτηση από τις θεολογικές αυθεντίες, και τις αυθεντίες κάθε λογής, διότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος για τη διάνοιξη της προοπτικής μιας αληθινής προόδου – που σημαίνει την κατάργηση των διακρίσεων, φυλετικών, εθνοτικών, ρατσιστικών, σεξιστικών, κ.ο.κ.

Στην ανακοίνωση της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Κύπρου εμπεριέχονται  δύο ιδιαιτέρως προβληματικές διατυπώσεις:

(α) Ποια «καινά δαιμόνια» εισάγει στον δημόσιο λόγο ο ζωγράφος κ. Γ. Γαβριήλ; (β)  Ποιες «κυρίαρχες αντιλήψεις αντιμάχεται»;

Στο πρώτο ερώτημα, θεωρώ πως δεν εισάγει «καινά» [καινούρια, ρηξικέλευθα] δαιμόνια, παρά αναπαράγει διχαστικά στερεότυπα. Φυσικά, το δικαίωμα του να τα αναπαράγει είναι αδιαπραγμάτευτο, συνεπώς δεν  υφίσταται κανένα απολύτως πρόβλημα. Η προβληματική διάσταση συνίσταται στη χρήση ενός κεντρικού, εμβληματικού χαρακτήρα μιας συγκεκριμένης θρησκείας με τρόπο που τον γελοιοποιεί. Η άποψή του καλλιτέχνη πως δεν τον γελοιοποιεί ή προσβάλλει και ότι τον «ερμηνεύει» θα πρέπει να εξεταστεί υπό την οπτική γωνία του πιστού, που, όπως διαβάζω σε διάφορα κείμενα στον τύπο, έχουν μάλλον διαφορετική πρόσληψη του εικαστικού αυτού έργου. Ο καλλιτέχνης έχει στη φαρέτρα του την ελευθερία της έκφρασης, όμως πρέπει να την χρησιμοποιεί με σωφροσύνη, δίχως δηλ. να παραβιάζει θεμελιώδη δικαιώματα των υπολοίπων. Αυτή είναι δική του ευθύνη. Η καρικατούρα του Χριστού συγκρούεται πρόδηλα με τις θρησκευτικές αντιλήψεις πολλών.

(β) Ποιες κυρίαρχες αντιλήψεις αντιμάχεται; Δεν πρόκειται για μειοψηφικές απόψεις, αυτές που εκφράζει το έργο του κ. Γαβριήλ έτσι ώστε να είναι έγκυρο το επιχείρημα πως «αντιμάχεται κυρίαρχες απόψεις». Είναι οι συγκροτημένες, παγιωμένες, ιδεολογικές αντιλήψεις ενός μεγάλου κομματικού χώρου, που σε κάποιο βαθμό κι ένταση αποτελούν «κυρίαρχες απόψεις». Η ανάμειξη των κομμάτων στη συζήτηση δεν είναι διόλου περιστασιακή ούτε, βεβαίως, τυχαία. Σε κάποιο βαθμό, ο καλλιτέχνης, αναπαράγει συμβολικά τις παραδοσιακές αντιλήψεις και τα δόγματα οργανωμένων εξουσιαστικών οντοτήτων. Το θέμα έχει λάβει, όπως αναμενόταν, πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις.

Μια άλλη ατυχής διατύπωση είναι η αναφορά στους σκιτσογράφους του Charlie Hebdo. Η ανείπωτη τραγωδία, η κτηνωδία, η ωμή βία, που ακολούθησε την δημοσίευση των σκίτσων έδωσε αφορμή για να επανεξεταστεί το ζήτημα το λελογισμένων περιορισμών στην ελευθερία της έκφρασης, σε σωρεία επιστημονικών άρθρων, και κυρίως όταν αυτή θίγει θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, όπως η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και της αξιοπρέπειας οποιουδήποτε να πρεσβεύει την πίστη του, τα σύμβολά του, τις εμμονές του. Η ελευθερία του ενός δεν τον καθιστά νόμιμο φορέα παραβίασης της ελευθερίας των άλλων. Παράλληλα το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, τον Σεπτέμβριο του 2017, αναφέρει σε έκθεσή του πως η «ελευθερία της έκφρασης συνεπάγεται ‘υποχρεώσεις και ευθύνη’», αφού το άρθρο 9 της Συνθήκης διασφαλίζει την «ελευθερία της συνείδησης και της θρησκευτικής πίστης», συνεπώς θα πρέπει να αποφεύγονται οποιεσδήποτε επιθέσεις κατά θρησκευτικών συμβόλων ύψιστης ιερότητας.

Το ερώτημα, εν κατακλείδι, είναι αν το εικαστικό προϊόν του κ. Γαβριήλ συνιστά ένα πρωτοποριακό έργο που εισάγει «καινά δαιμόνια», όπως διατείνεται η «Ανακοίνωση», και που θα οδηγούσε σ’ ένα παραγωγικό διάλογο, ή αν είναι μια άμεση ή συγκεκαλλυμένη έκφανση της τέχνης του μίσους και της μισαλλοδοξίας (hate speech υπό την ευρεία έννοια). Πιστεύω πως το έργο του εντάσσεται στη δεύτερη κατηγορία, γι’ αυτό θεωρώ ατυχέστατη την συγκεκριμένη «Ανακοίνωση». Ωστόσο, υποστηρίζω το δικαίωμα του ζωγράφου να παρουσιάσει το οποιοδήποτε έργο του, ανεξάρτητα αν είναι βλάσφημο, μειωτικό και προσβλητικό για τους πιστούς αυτής της θρησκείας, νοουμένου ότι θα εξασφάλιζε τη συναίνεση των πολιτών που θα επέλεγαν να δουν από κοντά τη δημιουργία του. Η πράξη της συναίνεσης είναι ουσιαστικής και θεμελιώδους σημασίας: αν π.χ. ο κ. Γαβριήλ παρουσίαζε τα έργα του σε μια γκαλερί τέχνης, δίδοντας οποιοδήποτε τίτλο ήθελε στην έκθεσή του, ακόμη κι αν αυτός ο τίτλος υπαινισσόταν ή δήλωνε ξεκάθαρε σκωπτική, σατιρική, ή προσβλητική διάθεση προς ένα εμβληματικό σύμβολο ενός θρησκευτικού σχήματος, τότε δεν θα υπήρχε κανένα ζήτημα προς συζήτηση, και οι οποιοιδήποτε επικριτές του θα ήταν, με τη σειρά τους, αξιοκατάκριτοι.

ΥΓ.: Η «Ανακοίνωση» της Συγκλήτου του Π.Κ. δεν με εκφράζει ούτε ως ακαδημαϊκό ούτε ως πολίτη, γι’ αυτό θεώρησα υποχρέωσή μου να καταθέσω την άποψή μου, μέσα στα πλαίσια της καλώς νοούμενης ελευθερίας της έκφρασης. Οι Συγκλητικοί έχουν ευθύνη, όταν τοποθετούνται δημόσια, να εξετάζουν διαλεκτικά και φιλοσοφικά τις ανακοινώσεις τους και να μην παρασύρονται από ιδεοληψίες και λογικά σφάλματα.

*Καθηγητής

Πανεπιστήμιο Κύπρου




Comments (4)

  1. Leonidas Kyriakides:
    Sep 22, 2020 at 07:09 AM

    Εξαιρετικό το κείμενό σου και τεκμηριωμένο

  2. Κάκια Σωκράτους :
    Sep 22, 2020 at 10:02 PM

    Να δούμε μπροστά στον Θεο τι θα πεις. Αθεόφοβε.


This thread has been closed from taking new comments.





Newsletter










8415