Γύρω από την αλληλογραφία του Ντίνου Χριστιανόπουλου με τον Μιχάλη Πιερή

ΤΗΣ ΜΑΙΡΗΣ ΜΟΥΖΟΥΡΟΥ*

 «Ένα άγγιγμα μονάχα
δεν αρκεί

ένα κορμί μονάχα
πέφτει λίγο

θέλουμε πιο πολλά
θέλουμε χώμα»

Αντικείμενο του μελετήματος αυτού είναι η παρουσίαση των ένδεκα επιστολών που ο Μιχάλης Πιερής έλαβε από τον σπουδαίο ποιητή της Θεσσαλονίκης Ντίνο Χριστιανόπουλο (που τον χάσαμε πρόσφατα, στις 11 Αυγούστου 2020). Οι επιστολές αυτές, γραμμένες στο διάστημα μιας εικοσαετίας (1991-2011), βρίσκονται σήμερα στο προσωπικό αρχείο του Κύπριου ποιητή, που αποτελεί κομμάτι του πλουσιότατου λογοτεχνικού αρχείου, το οποίο φυλάσσεται στο Πολιτιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Κύπρου στο Αρχοντικό της οδού Αξιοθέας.

Το Αρχείο αυτό περιλαμβάνει υλικό ανεκτίμητης αξίας για τις νεοελληνικές σπουδές, χειρόγραφα και άλλα μνημόνια, που προέρχονται από αρχεία κορυφαίων νεοελλήνων ποιητών όπως ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Γαλατόπουλος, ο Μόντης, ο Σινόπουλος, ο Παυλόπουλος, και πολλοί άλλοι. Iδιαίτερη θέση κατέχει σε αυτό η ογκώδης αλληλογραφία του Μ. Πιερή με ποιητές, πεζογράφους, νεοελληνιστές, καλλιτέχνες και άλλους λογίους.

Ο αριθμός του συνόλου των χειρόγραφων επιστολών, που έχουν αποσταλεί στον Πιερή τα τελευταία 44 χρόνια [και δεν περιλαμβάνονται στην παρουσίαση αυτή οι εκατοντάδες επιστολές που έφτασαν μέσω διαδικτύου], ξεπερνάει τις 500. Ένα απίστευτου μεγέθους επιστολικό υλικό με εξίσου απίστευτου «μεγέθους» ονόματα αποστολέων, προερχόμενων τόσο από τον φιλολογικό, όσο και από τον λογοτεχνικό και τον καλλιτεχνικό χώρο.

(α) από το φιλολογικό / επιστημονικό χώρο:

Λίνος Πολίτης, Εμμανουήλ Κριαράς, Στυλιανός Αλεξίου, Μενέλαος Παρλαμάς, Γιάννης Δάλλας, Κώστας Στεριόπουλος, Γ. Π. Σαββίδης, Δ. Ν. Μαρωνίτης, Γρηγόρης Σηφάκης, Κυριάκος Τσαντσάνογλου, Μario Vitti, Vincenzo Rotolo, Renata Lavagnini, Edmund Keeley, Bertrant Bouvier, και πολλοί άλλοι.

(β) από τον λογοτεχνικό και τον καλλιτεχνικό χώρο:

Κώστας Μόντης, Αδαμάντιος Διαμαντής, Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης, Ιάκωβος Καμπανέλλης, Ντίνος Χριστιανόπουλος, Γιώργης Παυλόπουλος, Νίκος Κάσδαγλης, Κική Δημουλά, Θεοδόσης Νικολάου, Aντρέας Παστελλάς, Φοίβος Σταυρίδης, Δημήτρης Τσαλουμάς, Στυλιανός Χαρκιανάκης, Βασίλης Βασιλικός, Δημήτρης Νόλλας, Μάρκος Μέσκος, Γιώργης Μανουσάκης, Νάσος Θεοφίλου, Γιάννης Βαρβέρης, Νίκη Μαραγκού και πολλοί άλλοι.

Eίναι προφανές ότι ένα τέτοιο υλικό υποβάλλει μια ταξινόμηση με κριτήρια γραμματολογικά και αξιολογικά, έστω κι αν σ’ ένα τέτοιο εγχείρημα υπάρχει ο κίνδυνος του υποκειμενισμού. Και εδώ ακριβώς έγκειται η δυσκολία. Από την άλλη, η αμιγώς μηχανιστική προσέγγιση, με την απλή αλφαβητική παράθεση στοιχείων, απορρίπτεται λόγω της σημασίας αυτού του αρχείου. Κάπως έτσι η υπόθεση γίνεται «προσωπική», εφόσον κρίνεται απαραίτητο να δοθούν και ποιοτικά δεδομένα όπως θεματικές κατηγορίες αποστολέων, είδος επιστολών, κτλ. Ο επίδοξος αρχειοθέτης/εκδότης καλείται να δημοσιοποιήσει τις εν λόγω επιστολές, ωσάν να επανατοποθετεί τις ψηφίδες μιας τοιχογραφίας στην ορθή θέση. Κάπου εδώ παρεισφρέει η κάποιου είδους ανάλυση, η οποία κάπως επιβάλλεται, φτάνει να χαρακτηριστεί τελικώς κατά το δυνατόν αντικειμενική. Μια σύντομη προσπάθεια ακολουθεί με αφορμή το corpus των επιστολών που ο Μ. Πιερής έλαβε από τον Ντίνο Χριστιανόπουλο.

*

Τα αγγίζω λοιπόν, μα δεν αρκεί, τα περιεργάζομαι και αρχίζω να διαβάζω: «Αγαπητέ μου κ. Πιερή», «Φίλε κ. Πιερή», «Φιλικά», «Με αγάπη»,… Κάπως έτσι συνηθίζει ν’ αποτείνεται στον Μιχάλη Πιερή στις επιστολές του ο Ντίνος Χριστιανόπουλος, κι αν «εκείνοι που αγάπησες, ένας ένας εξαφανίστηκαν, το δέντρο πάλι έμεινε χωρίς πουλιά, παράξενο που βρίσκει το κουράγιο κι ανθίζει», δεν ισχύει στην περίπτωση του προσφάτως αποδημήσαντος ποιητή, καθώς ανακαλύπτω πως βρίσκεται σε διαρκή επικοινωνία με τον Πιερή. Του δωρίζει άλλωστε την εν λόγω συλλογή «Παράξενο που βρίσκει το κουράγιο κι ανθίζει» στις 17 Μαρτίου 2011, ενώ η ανταλλαγή επιστολών έχει διάρκεια τουλάχιστον 20 χρόνια.

                Σταδιακά πάντως υποχωρούν οι τυπικές προσφωνήσεις και επιφωνήσεις, δίνοντας τη θέση τους νομοτελειακά σε περισσότερο φιλικές, αλλά και σε αυστηρές παρατηρήσεις, δείγμα ανάπτυξης μιας ουσιαστικής πνευματικής σχέσης. Πολύ ενδιαφέρον μάλιστα στοιχείο είναι ότι και όταν ακόμη διατυπώνει αρνητικές παρατηρήσεις, δεν παύει να δείχνει οτι αυτό το κάνει από μια συμπαθητική σκοπιά. Λ.χ.:

Έχετε πλέον ένα κόρπους σοβαρό, να δούμε τι θα κάνετε από’ δω και πέρα. Ο διχασμός ανάμεσα φιλολογία και ποίηση κοιτάξτε μη σας βλάψει. Κατά τα άλλα έχετε και ευαισθησία, και γνώση της ποίησης, και μαστοριά. »

Φιλικά,

Ντίνος Χριστιανόπουλος

 (01.03.2000)

Αδύνατον στο στάδιο αυτό να παραμείνεις αμύητος. Δεν πρόκειται, λοιπόν, για ένα σύνολο επιστολών, τις οποίες απλώς καλείσαι να ταξινομήσεις με βάση δοσμένα κριτήρια προς διευκόλυνση μελλοντικών αναγνωστών. Είναι τουλάχιστον «άκομψο» να αντιμετωπίζεις το εν λόγω corpus με πρόθεση αμιγώς μηχανιστική. Τέτοιου μεγέθους επιστολογραφία μεταξύ διακεκριμένων ανθρώπων των επιστημών, των γραμμάτων και των τεχνών είναι κτήμα της κοινωνίας, ανέκαθεν ήταν.

Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος σέρνει τη φήμη του δηκτικού, του αντισυμβατικού, του αιρετικού, του αθυρόστομου, του γνήσιου. Ασυμβίβαστος, αληθινός, αλλά καμωμένος από ευαισθησία, λεπτότητα, κομψότητα. Πώς θα μπορούσε διαφορετικά να γεννηθεί η αλήθεια του;

Προκρίνει και εκτιμά σαφώς την κομψότητα και στη γραφή, όταν σε αρκετές επιστολές του, αφού διαβάζει τις συλλογές ποιημάτων του Μ. Πιερή, καταγράφει σχόλια όπως τα ακόλουθα:

«...διάβασα την κομψή συλλογή σας και μ’ άρεσε. Ποιήματα καλογραμμένα, καλαίσθητα, με μια στρωτή και ρυθμική γλώσσα.» (02.08.1991)

*

«Έχετε έναν λόγο κατά βάση σεφερικό, αλλά πάντως κομψό. Έχετε επίσης και μια σοβαρότητα που κερδίζει. (1.3.2000)

*

Με την ίδια κομψή γνησιότητα στον λόγο του μπορεί και δηλώνει σε επιστολή του ότι κατά καιρούς χάνει την έμπνευσή του, αλλά πρόθυμα στέλνει στον Μ. Πιερή αυτόγραφη μορφή του ποιήματός του με τίτλο «Αυτά τα τέσσερα» προς δημοσίευση στον πρώτο τεύχος του κυπριακού περιοδικού Ύλαντρον.

«Χαίρομαι για το νέο περιοδικό και εύχομαι καλή επιτυχία, προσέξτε μόνο να μην το πολιτικοποιήσετε. Εδώ και τρία χρόνια δε γράφω τίποτε, μου έφυγε η έμπνευση. Γι’ αυτό σκέφτηκα να σας στείλω ένα παλιό ποίημά μου, απ’ την ποιητική μου συλλογή «Η πιο βαθιά πληγή», και πολύ θα ήθελα να δημοσιευτεί στο περιοδικό σας, εάν βέβαια νομίζετε ότι σας κάνει. (Εμένα με εκφράζει πολύ.)»

(26.10.2001)

Η κομψή μεν, μα ρεαλιστική ευθύτητά του, δεν σου αφήνει περιθώρια να αμφισβητήσεις την εσωτερική και βαθιά σχέση του με την Κύπρο. Είναι γνωστό ότι η περιφέρεια και ευρύτερα ότι μπορεί να θεωρηθεί περιθωριακό «περι-τριγυρίζει» τον Χριστιανόπουλο και γίνεται αυτόματα υπερασπιστής του. Δεν εξαιρείται η Κύπρος. Σε επιστολή του 2003 δηλώνει πως συγκινείται από τα ποιητικά κομμάτια που αφορούν στον Γρηγόρη Αυξεντίου, ενώ σε ένα άλλο του ποίημα, που το επέλεξε, όπως είδαμε, για να μπει στο πρώτο τεύχος του κυπριακού περιοδικού «Ύλαντρον», προκρίνει την ελληνικότητα του νησιού. Παραθέτω το ποίημα αυτό που τιτλοφορείται «Αυτά τα τέσσερα» στην αυτόγραφη μορφή του, (δημοσιεύτηκε στο «Ύλαντρον», τχ. 1, Νοεμ. 2001, σ. 2)

Αναμενόμενο, λοιπόν, να γοητεύεται και από τους «μάστορες της τέχνης» του νησιού, προς επιβεβαίωση της αγάπης του για την Κύπρο. Από τη συλλογή «Αφήγηση» του Πιερή, από την οποία ξεχώρισε, όπως είδαμε, τα ποιήματα που αφορούν στον Αυξεντίου, παραθέτω μερικές στροφές, γιατί αποτελούν την καλύτερη τεκμηρίωση για το είδος της βαθιάς αγάπης του Χριστιανόπουλου προς την Κύπρο και τη συγκίνηση που του προξενούσε η μοίρα της, αλλά και οι αγώνες της. 

Ύστερα από δεκαεφτά χρόνια (παραμονή

της εισβολής) μίλησε ο παππούς για κείνη

τη νυχτιά. Ήταν Aυτός είπε αργά κ’ επίσημα

και γέμισαν τα μάτια του τα γαλανά. Ήταν

Aυτός, πέρασε νύχτα σκοτεινή πηγαίνοντας

προς Mαχαιρά, όπου και θα καιγόταν μόνος

Aυτός, όπως μονάχος ήτανε το βράδυ εκείνο.

Ήταν παράξενο πόσο πολύ το γνώριζε

πώς όδευε προς τη θυσία μόνος, καθώς

η προδοσία τον έτρεχε σαν νά ’ταν

εντολή δοσμένη απ’ τούς δικούς του.

Mα πού είναι η ζωή μας;

Πού είναι η ζωή μας η αληθινή;

Πόσο θα ζούμε στην ψευτιά των φαύλων

επιζώντων της πολιτείας των κλεφτών

μοιχών, φονιάδων, προδοτών

χρηματιστών κι εμπόρων;

Μα τι είναι αυτά που σκέφτεσαι

τόσο μακριά και τόσο μόνος, αντί

για ήρωες μιλώντας για προδότες ―είπα

και συντρομάχτηκα σάν ν’ άκουσα

φωνή μες στη φωνή μου. Ήταν Aυτός

σε γνώρισα μισός καμένος σκοτεινός

σαν τη μισή πατρίδα, ήσουν Aυτός

και μίλησες με λόγια πικραμένα...

... σ’ άλλη πατρίδα έζησα παντοτινή

κι ωραία, σ’ άλλη πατρίδα, όμορφη

κι ελεύθερη μες στη σκλαβιά...

―είπε κι εστάξαν δάκρυα απ’ τή μορφή του

τρία πυρακτωμένά δάκρυα, καθώς

γινόταν κάρβουνο ξανά κι από κοντά μου

χάνονταν, όνειρο μνήμης ζωντανό

την ώρα που μ’ έπνιγε βρόγχος της προδοσίας.

Kαι ξύπνησα ξανά μες στο παρόν

και ήμουν σαν από εφιάλτη κάθιδρος

και πυρωμένος, σε κοίταζα που κοίταζες

παράξενα και δεν μπορούσα να μιλήσω

μόνο κατέβασα το χέρι κι εσύ το πήρες

και το φίλησες στις τρεις σταλαματιές

και ρώτησες και σού ’πα δεν γνωρίζω

μόνο που τρέμω ξέροντας πως είδα

την πατρίδα μου για πάντα μοιρασμένη... 

Εκτός από τα κομμάτια για τον Αυξεντίου, ο Χριστιανόπουλος ξεχώρισε από τη συλλογή αυτή (την «Αφήγηση») ακόμη ένα ποίημα, το υπ’ αριθμό δέκα του πρώτου μέρους, το οποίο και παραθέτω:

Σε λασπωμένο φως σε γνώρισα

βιαζόσουν, είδα το χέρι που έτρεμε

παίρνοντας τα λεφτά κι έτρεμε

το δικό μου (πρώτη φορά) λόγια

μισά σπασμένες λέξεις…

-Όχι, δεν θ’ αρνηθώ τη χάρη

απ’ τα συντρίμματα, τη μουσική

των ατελών σου φράσεων, τη γεύση

απ’ την ταπείνωση στο πορνικό κορμί σου.

Δεν είμαι ποιητής. Σε προσκυνώ.

«Δεν είμαι ποιητής» γράφει ο Μιχάλης Πιερής, «Εγκαταλείπω την ποίηση» γράφει ο Ντίνος Χριστιανόπουλος. Πρόκειται για άτυπη συνομιλία των δύο; Ίσως. Ίσως δεν έχει και καθόλου σημασία. Ουσία έχει πως «η αγάπη κερδίζεται με την υποταγή» όπως λέει ο Χριστιανόπουλος, κι όμοια κερδίζεται η τέχνη, ίσως, μπορούμε να συμπληρώσουμε. Εκτιμά την αγάπη, την τέχνη, την τέχνη της αγάπης, την αγάπη της τέχνης. Γράφει σε επιστολή του της 19ης Δεκεμβρίου 2005:

«Χαίρομαι που καταπιάνεστε με τόσο μεγάλα έργα

και τα βγάζετε πέρα με τέχνη και με πάθος.»

Κι ακόμα σε επιστολή του την 01.03.2000 γράφει:

«Αλλά έχετε και ευαισθησία και γνώση της ποίησης και μαστοριά.»

Κι η τέχνη (του;) είναι πολύμορφη. Στις 4 Φεβρουαρίου 2004 γράφει στον Μ. Πιερή πως μόλις “ξαναγύρισε από τον άλλο κόσμο” (εννοεί μετά από μια σοβαρότατη εγχείρηση) το πρώτο βιβλίο που διάβασε ήταν το «Άσμα του γιοφυριού». Εξάρει κατ’ επανάληψη ιδίως τα θεατρικά του. Παραθέτω:

«Αγαπητέ μου κ. Πιερή, μόλις ξαναγύρισα από τον άλλο κόσμο, το πρώτο βιβλίο που διάβασα ήταν το «Άσμα του γιοφυριού». Μου άρεσε κι αυτό, όπως και τα προηγούμενα. (Τα θεατρικά σας με κερδίζουν πιο πολύ από τα ποιητικά σας).»

Ο πραγματικός όμως «δημιουργός τέχνης» δεν έχει μόνο «κορυφώσεις», δεν θα καταδεχόταν άλλωστε να «συνηθίσει» σε μια τέτοια μονοτονία. Εξάλλου, ο Χριστιανόπουλος φαίνεται να γνωρίζει καλά πως η γοητεία βρίσκεται πρώτα στην πτώση ή, όπως ίσως θα προτιμούσε, στην υποταγή. Κι ο Καζαντζάκης επιβεβαιώνει πως «για να ανέβεις στον ουρανό, πρέπει να πάρεις φόρα από τον πάτο της κόλασης». Έτσι, ο Χριστιανόπουλος δεν παραλείπει να επισημαίνει και τις αδυναμίες κάποιων ποιημάτων. Παραθέτω: 

σε γενικές γραμμές όλα μου φάνηκαν καλά, εκτός ίσως από το «Θέλω μια πόλη να με κρύβει», που μου φάνηκε ρητορικό και ρηχό. (1.33. 2000)

    Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος δεν είχε ποτέ ανάγκη από συστάσεις, από προβολή, από φιλολογική εξήγηση. Εξάλλου ο «γυμνός» λόγος του είναι τόσο περιοριστικός που «γκρεμίζει» κάθε συνήθη φιλολογική φιλοδοξία για περιγραφή, εμβάθυνση κι ανάλυση. Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει, λοιπόν, ότι αυτός ο «αδέκαστος» άνθρωπος, ο «στυγνός» χειριστής του λόγου δεν εκτιμούσε και δεν σεβόταν ουσιαστικά τον ποιητή, πεζογράφο και δραματουργό Μιχάλη Πιερή;

Ολόκληρο το άρθρο,ΕΔΩ