Με αφορμή τη θυσία του στις 19 Νοεμβρίου 1958
ΤΗΣ ΔΟΞΑΣ ΚΩΜΟΔΡΟΜΟΥ*
ΜΕΡΟΣ Α'
Ο Κυριάκος Μάτσης ως νεαρός μαθητής του Ελληνικού Γυμνασίου Αμμοχώστου (1943-1945), αλλά και αργότερα ως φοιτητής της Γεωπονικής Σχολής στη Θεσσαλονίκη (1946-1952) διατηρούσε προσωπικό ημερολόγιο. Σε αυτό κατέγραφε τους στοχασμούς του ανήσυχου ανθρώπου, πάντοτε με την εμβρίθεια που διέκρινε τον εξεταστικό του χαρακτήρα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που καθόλα τα χρόνια της μαθητικής και φοιτητικής του πορείας, ο ίδιος εξεταστικός χαρακτήρας, τον οδήγησε να ξεχωρίσει μέσα από την υψηλή «τέχνη» του γραπτού και προφορικού λόγου με ή χωρίς ακροατήριο, τον σεβασμό απέναντι στα ιερά και τα θεία, τον ζήλο που έτρεφε για ανθρωπιστικές αρχές, το απροσποίητο πάθος και κατ' επέκταση την πολυδιάστατη πολιτική του δράση.
Ό,τι περισώθηκε από τον γραπτό και γεμάτο ουσίας λόγο του υπό μορφή προσωπικών φιλοσοφικών διατυπώσεων και μάλιστα χωρίς καθόλου περιστροφές, όσον αφορά τα βιώματα, τα λάθη, τις σκέψεις, τα συναισθήματά ή ακόμη και τα ερωτήματα και προβληματισμούς που έθετε για τον ίδιο και το σύνολο, φανερώνουν την -χωρίς υπερβολή- εγκυκλοπαιδική γνωσιολογική του κατάρτιση. Τούτο, καθότι μελετούσε συστηματικά τα κλασικά και σύγχρονα έργα όπως εκείνα του Θουκυδίδη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Κομφούκιου, του Σοπενχάουερ, του Νίτσε, του Μαρξ, του Ντοστογιέφσκι, αλλά και την ποίηση του Παλαμά, του Κάλβου, του Σολωμού και του Καβάφη.
Αφ' ετέρου, η ζωντάνια στο γραφολογικό ύφος, το μέγεθος των γραμμάτων, η καθαρότητα των γραμμών και ιδιαίτερα αυτή καθαυτή η υπογραφή του ήρωα, προσδιορίζουν αρκετά από τα προσωπικά του γνωρίσματα όπως την εξωστρέφεια, την αυτοπειθαρχία, τη λιτότητα, τη λογική, την αίσθηση «φιλοδοξίας», την αισιοδοξία, τη δημιουργικότητα, την ενεργητικότητα, την ανιδιοτέλεια, την ανεξαρτησία. Μέσα από την μελέτη των χειρόγραφων αυτών κειμένων, καλλιεργείται η φαντασία του κάθε αναγνώστη.
Σε ένα από τα πολλά τετράδιά του, το τετράδιο της Χημείας (1946-47), όπως η υποφαινόμενη το αποκαλεί, αποτελούμενο από 114 χειρόγραφες σελίδες, ο πρωτοετής φοιτητής Κυριάκος Μάτσης χώριζε το ένα κεφάλαιο από το άλλο με λόγια φιλοσόφων, υπογραμμίζοντας μάλιστα στις πλείστες των περιπτώσεων, αυτούσια τα λόγια τους με κόκκινο μελάνι.
Φωτογραφία: Ο Κυριάκος Μάτσης στο Εργαστήριο της Γεωργικής Χημείας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Καταγράφει θεωρίες και νόμους της χημείας, αναλύει την μάζα, το μοριακό και ατομικό βάρος, τις χημικές ενώσεις, το περιοδικό σύστημα, τη δίοδο του ηλεκτρικού ρεύματος, τη δίοδο των ακτινών μέσα από λεπτές πλάκες, τα ραδιενεργά σώματα, την ύλη και την ενέργεια. Σύγκρινε την ατομικότητα από το σθένος, διαχώριζε τις λέξεις: οξέα, βάσεις, άλατα. Υπογράμμιζε ποια κατάσταση θεωρείτο κολλοειδές σύμφωνα με διάφορους αναλυτές και έβγαζε τα δικά του χρήσιμα συμπεράσματα.
Ας επανέλθουμε όμως στο θέμα του διαχωρισμού των κεφαλαίων του συγκεκριμένου τετραδίου που ο Κυριάκος Μάτσης κατέγραφε καθόλη τη διάρκεια των παραδόσεων του Καθηγητή της Φυσικομαθηματικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Καβασιάδου. Η πρώτη σελίδα του τετραδίου αρχίζει με το πιο κάτω:
«Πάντες άνθρωποι του είδέναι ορέγονται φύσει» (980α), δηλαδή «όλοι οι άνθρωποι έχουν από τη φύση τους επιθυμία για τη γνώση». Με αυτή τη φράση αρχίζει ο Αριστοτέλης το βιβλίο Α' «Των Μετά τα Φυσικά», θεωρώντας ότι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως, έχουν έμφυτη την κλίση για μάθηση.
Ο Κυριάκος Μάτσης, προφανώς θαύμαζε την αριστοτελική οπτική. Ήταν φιλοσοφικό πρότυπο, προσωπική στάση ζωής, για τον τότε νεαρό φοιτητή που προσδοκά κι επιδιώκει να υλοποιήσει στην πράξη την επιστημονική σκέψη του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου, να τη μετουσιώσει σε υπόβαθρο πολιτισμού. Κατά συνέπεια, δεν μπορούσε παρά να διαμορφώσει ανάλογο χαρακτήρα που ν' αντανακλάται στις νοοτροπίες και συμπεριφορές του, προσδιορίζοντας την πάντοτε στοχαστική του φυσιογνωμία για το μετέπειτα. Η αυθεντική του φιλομάθεια, λειτουργούσε ως τροχός όπου ακόνιζε συνεχώς το σκεπτόμενο του πνεύμα, σε αναζήτηση της αλήθειας. Ωστόσο για εκείνον, η γνώση δεν σήμαινε απολύτως τίποτε, εάν δεν απόληγε στην ηθική ολοκλήρωση των ανθρώπων, στην καλώς νοούμενη ευδαιμονία του κοινωνικού συνόλου, που συνεπάγεται την υλική και άυλη καρποφορία.
Η συνειδητή επιλογή του νεαρού Κυριάκου Μάτση με το σπινθηροβόλο βλέμμα και την αλύγιστη θέληση, φαίνεται να ταίριαζε καθωσπρέπει με την αντισυμβατική διδασκαλία του Αριστοτέλη, όπου μαθήτευσε μελετώντας. Όταν γράφει στο χαρτί, συχνά μοιάζει τόσο απορροφημένος στα υψηλά νοήματα της φιλοσοφίας που τόσο ειλικρινά αγάπησε. Θαρρείς ακόμη κι εκεί πασχίζει να μεταδώσει παντού και σε όλους αυτή την πολύτιμη γνώση, έχοντας ως κεντρικό άξονα της «οικουμενικής πραγματείας» του, κάθε λογής ζητήματα της εποχής του, τοπικά και παγκόσμια.
Γ ράφει εν συνεχεία ο Κυριάκος Μάτσης:
«Εκ των ωραιοτέρων και θεμελιωδεστέρων εννοιών οίτινες συνδέονται με τα διάφορα φαινόμενα άτινα λαμβάνουν χώραν εις την φύσιν είναι και αι του χώρου, του χρόνου, της μάζης της δυνάμεως, της ύλης και της ενέργειας.
ΧΩΡΟΣ: Είναι η έννοια εκείνη ήτις μας δίδει την έννοιαν της πολλαπλότητας και της κινήσεως. Τον προσδιορίζωμεν με τρεις διαστάσεις: το μήκος, το πλάτος και το ύψος.
ΧΡΟΝΟΣ: Είναι υποκειμένη αντίληψης εξαρτώμενη από την ψυχολογικήν κατάστασιν ενός εκάστου. Αντικειμενικώς τον αντιλαμβανόμεθα δια της αλληλοδιαδοχής των γεγονότων ως π.χ. την ημέραν και την νύκταν. Είναι εντελώς αδύνατον να φαντασθώμεν γεγονός μη λαμβάνων χώραν εντός της έννοιας του χρόνου, όπως είναι αδύνατον να (φαντασθώμεν) αντιληφθώμεν αντικείμενον μη κατέχων θέσιν εις τον χώρον.
Ο χρόνος μετράται εις δευτερόπλεπτα ήτοι 1/86.400 της μέσης αστρικής ημέρας.
Τόσον η έννοια του χρόνου όσο και η του χώρου είναι σχετικαί ως παρατήρησεν και διετύπωσεν εις την περίφημον θεωρίαν της σχετικότητας ο μέγας Γερμανοεβραίος σοφός του αιώνος μας, Einstein.
Και όμως το υπέροχον πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας προ 2.500 χρόνια ετών δια του στόματος του Επίκουρου ανέπτυξε αυτό.
ΜΑΖΑ. Το σώμα διακρίνεται από δυο ιδιότητες. Την έκτασιν και την αδράνειαν.
Έκτασις εννοούμεν την υπό του σώματος κατάληψην χώρου εντός εις το διάστημα και αδράνειαν την αδυνατότητα του σώματος να μεταβάλη την κατάστασιν ηρεμίας ή κινήσεως εν η ευρίσκεται εις δεδομένη στιγμή άνευ μεσολαβήσεως δυνάμεως τινός».
Στις μετέπειτα σελίδες του τετραδίου, ο Κυριάκος Μάτσης αναφέρεται στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, αυτούς που επιχείρησαν να απαντήσουν στο ζήτημα της αρχής του κόσμου και το ζήτημα της δομής ή μορφής του κόσμου.
Ο Εμπεδοκλής πίστευε ότι στον κόσμο συνυπάρχουν τέσσερα στοιχεία: η φωτιά, το νερό, η γη και ο αέρας, τα οποία ονομάζονται «ριζώματα». Η γέννηση και η φθορά προκύπτουν από την ανάμειξη και την εναλλαγή των ριζωμάτων. Η ανάμειξή τους οφείλεται σε δύο κοσμικές δυνάμεις: τη φιλότητα και το νείκος (έρως και έρις), αυτές που αποφασίζουν για τον τρόπο και το χρόνο της ανάμειξης. Όταν επικρατεί η φιλότητα, υπάρχει αρμονία στη φύση. Όταν επικρατεί το νείκος, υπάρχει δυσαρμονία. Έλξη και διαίρεση συναντιούνται στην καρδιά του δράματος που διέπει τον κόσμο: στοιχεία, όντα και όλα τα πράγματα άλλοτε ενώνονται από τη φιλότητα και άλλοτε χωρίζονται από το νείκος.
Σειρά στο τετράδιο της Χημείας, παίρνει ο Παρμενίδης, η βασική θέση του οποίου ήταν ότι η πραγματικότητα ταυτίζεται με τη σκέψη, πως δηλαδή είναι ένα και το αυτό με εκείνο που υπάρχει. Σύμφωνα με τη θέση του συνεπάγεται πως: α) ο αισθητός κόσμος είναι αεικίνητος και επομένως οι ανθρώπινες αισθήσεις είναι αναξιόπιστες καθότι μας απατούν και β) ότι ο αισθητός κόσμος δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο έγκυρης γνώσης (ως διαρκώς μεταβαλλόμενος) και δεν μπορούμε να αναζητήσουμε σταθερό σημείο αναφοράς στις αισθήσεις. Τουτέστιν, το σταθερό σημείο αναφοράς βρίσκεται εντός του νου μας, στις έννοιες που έχουμε μέσα στο μυαλό μας για τα αισθητά πράγματα και οι οποίες παραμένουν αναλλοίωτες.
Ο Κυριάκος Μάτσης γράφει τη διατριβή του στην οικία του στο Παλαιχώρι. Τίτλος: «Γενική μελέτη του χωρίου Παλαιχωρίου Λευκωσίας (Κύπρου) και ειδική της εν αυτώ αμπελοκαλλιέργειας»
Το Β' Μέρος συνεχίζεται αύριο, 19 Νοεμβρίου 2020, ανήμερα της θυσίας του.
* Υποψήφια Διδάκτωρ Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Κύπρου
