Κριτική γλωσσική επίγνωση στη γλωσσοδιδακτική ή όταν σκίζεις μια σελίδα

ΤΗΣ ΕΛΕΝΑΣ ΙΩΝΝΙΔΟΥ*

Όταν ο Dell Hymes ανέπτυξε τη δεκαετία του 70’ το κλασικό του μοντέλο «Η εθνογραφία της επικοινωνίας» στην εκπαιδευτική γλωσσολογία, άνοιξε τον δρόμο για τη μετάβαση από τα γραμματοκεντρικά μοντέλα στη διδασκαλία της γλώσσας, σε πιο επικοινωνιακές προσεγγίσεις, όπου έμφαση θα δινόταν στη γλωσσική και  επικοινωνιακή ικανότητα των μαθητών. Στη δεκαετία του 90’ η επικοινωνιακή προσέγγιση διευρύνεται και κατευθύνεται σε κριτικά μοντέλα διδασκαλίας όπου βασικός στόχος της διδασκαλίας της γλώσσας είναι, σε πρώτο επίπεδο οι γλωσσικές δομές και το περιεχόμενο, σε δεύτερο η περίσταση επικοινωνίας και το κειμενικό είδος και σε τρίτο επίπεδο ο εντοπισμός και η περιγραφή των ρητών και υπόρρητων αξιών του κειμένου. Η γλώσσα γίνεται δηλαδή κείμενο, περίσταση και αξία. Κριτική γλωσσική επίγνωση, κειμενική ενημερότητα, σχέση γραμματικής δομής και σημασίας. Πόσα σπουδαία και υπέροχα πράγματα μπορούν να γίνουν σε μια σχολική τάξη!

Ο λόγος που έγιναν αυτές οι μετατοπίσεις στη διδασκαλία των γλωσσών, είτε πρόκειται για τη διδασκαλία της μητρικής είτε των ξένων γλωσσών, είναι απλός. Η έρευνα στον λόγο της τάξης (classroom discourse) κατέδειξε πολλά προβληματικά στοιχεία στη διδασκαλία σε σχέση με τη γλωσσική εκμάθηση και την ανάπτυξη της  γλωσσικής ικανότητας: οι μαθήτριες/ές μάθαιναν γραμματικές δομές χωρίς να μπορούν να επικοινωνήσουν, η μεταγλώσσα και οι γλωσσικοί όροι μετά από ένα σύντομο χρονικό διάστημα γίνονταν μια συγκεχυμένη ανάμνηση, ο λόγος της τάξης περιοριζόταν σε ερωταπαντήσεις και η συμβολή των μαθητριών/ών στην προφορική συζήτηση παρέμεινε μηδαμινή ή υπεραπλουστευμένη (μονολεκτικές απαντήσεις ή μικρές προτάσεις).

Αντίθετα, ερευνητικά δεδομένα από την εφαρμογή κριτικών μοντέλων στη γλωσσική διδασκαλία (π.χ. Comber 2015, Luke 2012, Vasquez 2004) με έμφαση στην αντιπαραβολή κειμένων, στην επιλογή κειμένων με κοινωνική θεματολογία, στην αντιμετώπιση της γραμματικής ως πόρου νοήματος, καταδεικνύουν εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα: αλλαγή της κατανομής του λόγου της τάξης, παραγωγή πιο σύνθετου λόγου από τις/τους μαθήτριες/ές, ξεκάθαρη ενεργοποίησή τους στο να εκφέρουν άποψη.

Οι σύγχρονες θεωρίες για τη διδασκαλία των γλωσσών συζητούν το θέμα της καταλληλότητας των κειμένων εκτεταμένα, αλλά η συζήτηση αφορά το γλωσσικό επίπεδο του κειμένου και τις κειμενικές συμβάσεις ανάλογα με το επίπεδο των μαθητρίων/ών. Ποτέ δεν τίθεται θέμα λογοκρισίας κειμένων λόγω διαφορετικής ιδεολογικής θέσης ή πρόσληψης της πραγματικότητας. Η σύγχρονη (αλλά και η παλαιότερη)  γλωσσοδιδακτική δεν απορρίπτει κείμενα λόγω αντίθετης άποψης ή ιδεολογίας. Αντιθέτως, το κείμενο μπαίνει σε δοκιμασία, αναμετριέται ο αναγνώστης, καταθέτει τη δική του θεωρία πρόσληψης και η εκπαιδευτικός ανοίγει διάλογο. Ποιες συμφωνούν, ποιες διαφωνούν; Ποια στοιχεία του κειμένου μας κάνουν να αισθανόμαστε άβολα; Γιατί; Πώς θα μπορούσε να γραφτεί το κείμενο αλλιώς; Πώς θα το διάβαζε ένας άλλος αναγνώστης;

Η μη διδασκαλία κειμένων από τα σχολικά εγχειρίδια είναι κάτι που γίνεται αρκετά συχνά για διαφορετικούς λόγους. Η βίαιη εξαφάνιση όμως ενός κειμένου (δύο για την ακρίβεια αφού η Φρίντα και ο Ριβέρα ήταν παράπλευρες απώλειες) και μάλιστα με επίσημη οδηγία από τον κατεξοχήν ανώτερο θεσμό εκπαίδευσης και πολιτισμού του τόπου, αντιτίθεται σε κάθε παιδαγωγική και γλωσσολογική αρχή.  Σε ένα παράλληλο φαντασιακό σύμπαν η εντολή για σκίσιμο  μιας σελίδας από διδακτικό εγχειρίδιο θα μπορούσε να θεωρηθεί μια πράξη αντίστασης (όπως στην ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών»). Σε μια σύγχρονη δημοκρατία του 21^ου αιώνα αποτελεί, συμβολικά και λειτουργικά, μια πράξη βίας.

*Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στη Διδακτική της Γλώσσας,
Τμήμα Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου