Ο Μίκης και ο Άκης – καταξίωση και καταισχύνη


TΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*

Στη μνήμη του πρόωρα χαμένου συναδέλφου Καθηγητή Γιώργου Νησιώτη – θα θυμόμαστε πάντοτε το ήθος του, τη συναδελφικότητά του, τον επαγγελματισμό του

«Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή.

Ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η επιστροφή· ταυτόχρονα το ξεκίνημα κι ο γυρισμός· κάθε στιγμή πεθαίνουμε. Γι’ αυτό πολλοί διαλάλησαν: Σκοπός της ζωής είναι ο θάνατος.

Μα κι ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η προσπάθεια να δημιουργήσουμε, να συνθέσουμε, να κάμουμε την ύλη ζωή· κάθε στιγμή γεννιούμαστε. Γι’ αυτό πολλοί διαλάλησαν: Σκοπός της εφήμερης ζωής είναι η αθανασία».

Νίκος Καζαντζάκης, Ασκητική

 «Η γέννηση ήταν ο θάνατός του»

Samuel Beckett, ThreeOccasionalPieces

Αν και το γνώριζα ασαφώς, το συνειδητοποίησα με τον θάνατο του πατέρα μου: ο νεκρός δεν ελέγχει τη φήμη του· άλλοι μιλάνε γι αυτόν. «Μπουσουλώντας προς τον θάνατο», όπως περιγράφει το ανθρώπινο δράμα ο Σαίξπηρ στον «Βασιλιά Ληρ», δεν θα μάθουμε ποτέ πόσοι μας έκλαψαν στην κηδεία μας, τι είπαν, πως μας θυμούνται. Στην κηδεία του πατέρα μου ένιωσα το παράδοξο του ενάρετου βίου: η αξία της προσπάθειας για «ευ ζην» βρίσκεται στην ίδια την προσπάθεια. Ο «αγαθός» άνθρωπος δεν θα μάθει ποτέ πλήρως και επακριβώς την αξία του αποτελέσματος της προσπάθειάς του. Την αποτίμηση θα την κάνουν άλλοι, εν αγνοία του.

Δύο προβεβλημένα δημόσια πρόσφατα πέθαναν πρόσφατα – ο Άκης Τσοχατζόπουλος και ο Μίκης Θεοδωράκης. Η πρόσληψη του θανάτου τους δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετική και, συγχρόνως, αποκαλυπτική.

Από σύντομες αναφορές των ΜΜΕ μάθαμε ότι στην κηδεία του πρώην υπουργού παραβρέθηκαν ελάχιστοι. Δεν εκφωνήθηκαν επικήδειοι, έφυγε σχεδόν άκλαυτος. Αποτελεί κοινή η αίσθηση ότι πέθανε  στη γενική απαξίωση. Με εξαίρεση, ασφαλώς, του οικείους και στενούς φίλους του, ο θάνατός του δεν βιώθηκε ευρύτερα ως απώλεια.

Ο Μίκης, αντιθέτως, έφυγε με τιμές ήρωα: κηρύχθηκε τριήμερο εθνικό πένθος. Ομόθυμα  η πολιτειακή, πολιτική και θεσμική ηγεσία του Ελληνισμού εξέφρασε τη θλίψη της. Τα τιμητικά αφιερώματα στη ζωή και το έργο του ήταν πάμπολλα· η συγκίνηση διάχυτη, για μέρες. Νοιώσαμε ότι χάσαμε ένα κομμάτι από τη ζωή μας.

Δύο διακεκριμένα δημόσια πρόσωπα, δύο ριζικά διαφορετικοί τρόποι πρόσληψης του θανάτου τους. Γιατί ο ένας αποτιμάται απαξιωτικά, ενώ ο άλλος δοξαστικά; Η απλή εξήγηση είναι προφανής: ο ένας ήταν ο κάποτε πανίσχυρος υπουργός που καταδικάστηκε για διαφθορά, ο άλλος ο εμπνευσμένος δημιουργός και εμπνευστικός αγωνιστής.

Η αναδρομική αφήγηση του βίου ουδέποτε είναι απλώς γεγονοτολογική. Είναι εγγενώς αξιολογική. Δεν υπάρχει ουδέτερη απο-τίμηση: συγκεφαλαιώνοντας τη ζωή του τεθνεώτος, καλούμαστε να προσδιορίσουμε την τιμή του – να σταθμίσουμε την αξία του. Κατά τούτο, όλοι είμαστε δημόσια πρόσωπα, εφόσον σχετιζόμαστε στον «δήμο». Οι άλλοι θα μιλήσουν απολογιστικά για μας.

Ο θάνατος δεν είναι μόνον ο μεγάλος εξισωτής («οὐ παραμένει ὁ πλοῦτος, οὐ συνοδεύει ἡ δόξα· ἐπελθὼν γὰρ ὁ θάνατος, ταῦτα πάντα ἐξηφάνισται»). Ο θάνατος, επίσης, ολοκληρώνει και εξατομικεύει, παρατηρεί ο Μάρτιν Χάιντεγκερ.

Ολοκληρώνει στο μέτρο που μόνο μετά θάνατον η ταυτότητά μας ολοκληρώνεται κατά κυριολεξία – τότε παύουμε να επιλέγουμε. Εν ζωή, ο άνθρωπος υπάρχει πάντοτε ως δυνατότητα· είναι το μόνο ον που έχει την ελευθερία να δημιουργεί τον εαυτό του. Στο μέτρο που αενάως αυτο-δημιουργείται μέσα από τις επιλογές του, δεν είναι ποτέ, ακόμη, οριστικά ολόκληρος ο εαυτός του όσο ζει, άρα δεν μπορεί να κατανοηθεί ακόμη στο σύνολό του. Παραδόξως, ολοκληρώνεται όταν χάνει τελειωτικά την ελευθερία των επιλογών του – όταν πεθαίνει.

Ο θάνατος εξατομικεύει εφόσον μας επιβάλλει την μόνη αυστηρώς ατομική εμπειρία. Κανείς άλλος δεν μπορεί να πεθάνει αντί για μας. Αν και κάποιος άλλος μπορεί να αναλάβει τους ρόλους που υποδύομαι στη ζωή μου, κανείς δεν μπορεί να με αντικαταστήσει τη στιγμή του θανάτου μου. Η τελευταία πνοή του πατέρα μου ήταν η δική του και μόνο πνοή. Η αυστηρώς αυτοπρόσωπη συνάντηση με το θάνατο προσδίδει μοναδικότητα σε ό,τι κάναμε στη ζωή μας: οι επιλογές μας φέρουν την ανεπανάληπτη σφραγίδα μας εφόσον, ανά πάσα στιγμή, αναμετρόμαστε, εν επιγνώσει ή μη, με το ενδεχόμενο του θανάτου μας.            

Ο Μίκης ήταν και πρωτοποριακός μουσικοσυνθέτης και ενεργός πολίτης. Υπηρετούσε καλλιτεχνικά και πολιτικά ιδεώδη, όχι το άτομό του. Οι  εκάστοτε επιλογές του συνέθεταν ένα έργο εν εξελίξει. Η στράτευσή του στην Αριστερά είχε σχεδόν θρησκευτικό – εσχατολογικό, σωτηριολογικό – χαρακτήρα και άρδευε την καλλιτεχνική του δημιουργία. Ο θάνατός του ολοκλήρωσε την ταυτότητά του. Τώρα, πλέον, μπορούμε να αποτιμήσουμε τον βίο του. Συνειδητοποιούμε τι πραγματικά σήμαινε για μας – η καλλιτεχνικά ζωογονητική δημιουργία του, η γρηγορούσα συνείδησή του, η ακατάβλητη παλληκαριά του. Όλα τα άλλα, τα μικρά, τα προσπερνούμε. Ομοθύμως αναφωνούμε «άξιος» γιατί ο Μίκης υπηρέτησε αξίες για τις οποίες πήρε ρίσκα και πλήρωσε γι αυτά. Η ζωή του έλαμψε γιατί την υπέταξε στο κοινό καλό κι έτσι μας ανύψωσε, αισθητικά και ηθικά.  

Ο Άκης ήταν στον αντίποδα. Υπηρέτησε, πρωτίστως, το άτομό του. Οι επιλογές του ως υπουργός ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, αυτές του κομματικού-πελατειακού γραφειοκράτη, στη χειρότερη του αργυρώνητου πολιτικού. Ο σοσιαλισμός του ήταν λιγότερο στράτευση σε κοινωφελή ιδανικά και περισσότερο το ιδεολογικό  πρόσχημα για την ευδαιμονιστική νομή της εξουσίας. Ο τρυφηλός του βίος ανέδειξε τον αθέμιτο πλουτισμό πολιτικών και η δικαστική καταδίκη του κατέστη σύμβολο μια διεφθαρμένης πολιτικής τάξης. Ήταν υπουργός, αλλά δεν υπ-ούργησε. Εφέρετο να είναι φίλος του λαού, αλλά δεν τίμησε το λαό. Αν και στεκόμαστε με σεβασμό στο νεκρό, νοιώθουμε αμηχανία - δεν ξέρουμε τι καλό να πούμε γι αυτόν.

Ο Μίκης είδε τη ζωή του ως έργο τέχνης. Ο Άκης την είδε ως παράνομη συσσώρευση πλούτου. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να ζεις κανείς, αλλά ένας για να χαρακτηρισθείς «άξιος». Ίσως η ισχυρότερη ηθική φιλοσοφία ζωής προέρχεται από τη διαρκή υπόμνηση προς τον εαυτό: πώς θα μιλούν οι άλλοι για μένα όταν θα έχω πεθάνει;

* Καθηγητής στην Έδρα ColumbiaShipManagement και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών, στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (www.htsoukas.com)




Comments (0)


This thread has been closed from taking new comments.





Newsletter










865