ΤΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*
Μια σελίδα αλλοδαπής προέλευσης σχολικού βιβλίου της Β’ Λυκείου, το οποίο χρησιμοποιείται ως εγχειρίδιο για την εκμάθηση της αγγλικής, εκθειάζει προπαγανδιστικά τον Ατατούρκ. Οι μανδαρίνοι του Υπουργείου Παιδείας εξανίστανται. Πώς αντιδρούν; Δίνουν εντολή στους καθηγητές να σκίσουν την επίμαχη σελίδα!
Ο ζωγράφος κ. Γαβριήλ, διευθυντής δημοσίου σχολείου, αναπαριστά καλλιτεχνικά το Χριστό και την Παναγία να προστατεύουν τους πρόσφυγες, ενώ χλευάζει, μεταξύ άλλων, τον Αρχιεπίσκοπο, απεικονίζοντας ένα σκύλο να ουρεί ενώπιόν του. Πώς αντιδρά η Επιτροπή Εκπαιδευτικής Υπηρεσίας; Διώκει πειθαρχικά τον καλλιτέχνη για «ηθική αισχρότητα»!
Δύο εικόνες από τη σημερινή Κύπρο που αξίζει να μας προβληματίσουν. Εν συνόψει: αρχικά, ανακλαστικά ανελεύθερη, γραφειοκρατική αντίδραση, τελικά, όμως, φιλελεύθερη κατίσχυση. Η γραφειοκρατική λογική επιδεικνύει την εγγενή ανελευθερία της αλλά το φιλ-ελεύθερο πνεύμα της Κυπριακής Δημοκρατίας υπερισχύει. Το σκίσιμο της σελίδας αποδοκιμάζεται ευρύτατα. Η πειθαρχική δίωξη του κ. Γαβριήλ καταδικάζεται σχεδόν καθολικά και ακυρώνεται. Ας εντρυφήσουμε λίγο βαθύτερα.
Η λογική κάθε γραφειοκρατίας είναι κλειστή: επιτρέπει εκείνο το είδος της σκέψης στην οποία τα συμπεράσματα προκύπτουν από αδιαμφισβήτητες προκείμενες. Η φαντασία, η κριτική, και η αμφισβήτηση δεν συνιστούν αποδεκτά στοιχεία του κώδικα γραφειοκρατικής συμπεριφοράς. Λογοτεχνικά έργα όπως η «Το Κάστρο» και το «Catch 22» έχουν απεικονίσει, χλευαστικά και μελαγχολικά, τη γραφειοκρατική λογική. Στην πιο ολοκληρωμένη της μορφή, η τελευταία μεταλλάσσεται σε ολοκληρωτισμό – εξαιρετικό δείγμα το «1984».
Στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, η γραφειοκρατική λογική υφίσταται αναγκαστικά ρωγμές και αλλοιώσεις. Ο λόγος είναι απλός. Η καύσιμη ύλη της γραφειοκρατίας είναι οι εμπεδωμένες αξίες που έχει θεσμίσει ο οργανωμένος κοινωνικός βίος. Το Τμήμα Μετανάστευσης λ.χ. λειτουργεί θεωρώντας δεδομένη την έννοια του νόμιμου ή παράτυπου μετανάστη. Το Τμήμα Ευημερίας, παρομοίως, θεωρεί δεδομένη την έννοια της οικογενειακής ευημερίας για την οποία καθηκόντως μεριμνά. Η δημοκρατία, όμως, συνιστά μια ανοιχτή, διαρκώς αυτο-ερμηνευόμενη και, ως εκ τούτου, εγγενώς αυτο-αλλοιωνόμενη οντότητα: η έννοια «μετανάστης», «ευημερία» ή «ηθική αισχρότητα» διατηρεί πάντοτε τη ρευστότητά της – δεν είναι παγιωμένη.
Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, λ.χ. η έννοια του βιασμού της γυναίκας από τον άνδρα στην έγγαμη σχέση ήταν αδιανόητη. Όχι, πλέον. Στη δεκαετία του 1960, στην Ελλάδα, υπήρχε νόμος περί τεντιμποϊσμού – οι νεαροί της εποχής κινδύνευαν με φυλάκιση για «ανάρμοστη» συμπεριφορά. Όχι, πλέον. Αν έχετε δει την ταινία εξαιρετική ταινία «The Green Book», θα προσέξατε ότι, μέχρι τη δεκαετία του 1960, ήταν πάμπολλοι οι περιορισμοί στη δημόσια συμπεριφορά των μαύρων πολιτών των ΗΠΑ. Όχι, πλέον.
Οι γραφειοκράτες του Υπουργείου Παιδείας της Κυπριακής Δημοκρατίας, αντιμέτωποι με ένα ανεπιθύμητο συμβάν, πασχίζουν να το εντάξουν στις γνωστικές κατηγορίες τους – η φιλοτουρκική σελίδα δεν έπρεπε να υπάρχει, ο ζωγράφος-δημόσιος υπάλληλος δεν έπρεπε να χλευάζει τον Αρχιεπίσκοπο. Το «έπρεπε» έχει και ηθική και λογική σημασία γι αυτούς – το ανεπιθύμητο συμβάν όφειλε να μην υπάρχει.
Υπάρχει, όμως! Η ζωή είναι πολύ πιο πολύπτυχη απ’ ότι οι εμπεδωμένες γνωστικές κατηγορίες μας. Κι όταν το ανεπιθύμητο συμβεί, η κλασική γραφειοκρατική απάντηση είναι η εξάλειψή του – η σελίδα να σκισθεί, ο ζωγράφος να απολυθεί· το συμβάν να αναιρεθεί. Τα πράγματα πρέπει να επανέλθουν στην πρότερη κατάσταση της διεκπεραιωτικής διαχείρισης - την κατάσταση, δηλαδή, στην οποία κυριαρχεί το «πώς» όχι το «γιατί», η διαχείριση όχι το νόημα.
Τη χώρα, ευτυχώς, δεν την κυβερνούν οι γραφειοκράτες, ούτε οι ασπόνδυλοι πολιτικοί προϊστάμενοί τους. Η Κυπριακή Δημοκρατία δεν είναι Τουρκία, Συρία, ή Ιράν, αλλά, στον πυρήνα της, ένα φιλελεύθερο κράτος δικαίου. Όποιος έχει στοιχειώδη επαφή με την πραγματικότητα γνώριζε ότι το σκίσιμο της σελίδας ήταν εκτός των ορίων της αποδεκτής συμπεριφοράς σε μια σύγχρονη δημοκρατική χώρα – αυτά έκαναν οι ναζί και οι κομμουνιστές· αυτά κάνουν οι Ταλιμπάν, όχι εμείς. Διαθέτουμε τη φαντασία, την κριτική ικανότητα, και την ωριμότητα να χειριστούμε πολύ πιο γόνιμα επίμαχο διδακτικό υλικό.
Ούτε για μια στιγμή πίστεψα ότι ο κ. Γαβριήλ κινδύνευε πράγματι με απόλυση. Όχι γιατί κάτι τέτοιο δεν θα επεδίωκαν κύκλοι του σκοταδιστικού κατεστημένου, αλλά γιατί θα συναντούσαν διαπαραταξιακό τείχος – όπως και συνάντησαν. Η Κύπρος του 2021 διαφέρει από την Κύπρο του ’60 – η χώρα έχει ασπαστεί φιλελεύθερες αξίες, όχι μόνο πολιτικά αλλά και κοινωνικά-πολιτισμικά. Η Κύπρος της ΕΕ, μάλιστα, έχει μόνιμο αξιακό προσανατολισμό στην υπόλοιπη Ευρώπη – τον πυρήνα της φιλελεύθερης έννομης τάξης. Ο άξονας του παραδοσιακού συντηρητισμού μετακινήθηκε προς πιο φιλελεύθερη κατεύθυνση.
Αν τα δει κανείς πιο ευρύχωρα, τόσο η επίμαχη σελίδα όσο και το καλλιτεχνικό έργο του κ. Γαβριήλ, κινητοποιούν, το καθένα με τον διαφορετικό τρόπο του, την κριτική σκέψη. Τα εγκώμια υπερ του Ατατούρκ μας καλούν να θέσουμε το ερώτημα «ποιος ομιλεί». Τίνος «φωνή» περιγράφει τις αποδιδόμενες ιδιότητές του («θάρρος», «ανιδιοτέλεια», «μη επιπολαιότητα»). Πως σκιαγραφείται το πορτραίτο του; Υπάρχουν εναλλακτικές περιγραφές, και ποιες; Παρομοίως με το έργο του κ. Γαβριήλ. Τι θα έλεγε ο Ιησούς σήμερα αν αντίκρυζε πλήθη προσφύγων; Τι καλούμαστε εμείς ως Χριστιανοί να πράξουμε απέναντί τους; Τι ακριβώς χλευάζεται στο επίμαχο έργο με τον Αρχιεπίσκοπο; Ο θεσμός ή το πρόσωπο; Ασκεί το πρόσωπο επαξίως τα καθήκοντά του; Στέκεται ο θεσμός στο ύψος της αποστολής του;
Η γραφειοκρατία απεχθάνεται τέτοια ερωτήματα – δεν ξέρει πώς να τα χειριστεί. Η ζωντανή φιλελεύθερη δημοκρατία θρέφεται με αυτά – υπάρχει μόνο όσο αυτο-εξετάζεται.
*Kαθηγητής στην Έδρα Columbia Ship Management και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κύπρου (www.htsoukas.com)
