ΤΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*
Οι νεοεθνικόφρονες, αυθεντικοί ή κατ’ επάγγελμα, ενοχλήθηκαν σφόδρα. Στην επιθετική ερώτηση της Ολλανδής δημοσιογράφου κ. Μπέχελ στον Έλληνα πρωθυπουργό για απωθήσεις και επαναπροωθήσεις (pushbacks) μεταναστών/προσφύγων είδαν, αφενός μια «ταραγμένη κυρία» που χρειάζεται «γιατρό», όπως με εγκυρότητα ψυχιάτρου αποφάνθηκε ο κ. Πρετεντέρης στα «Νέα» (13-14/11/21), αφετέρου μια αμφισβήτηση του δικαιώματος της Ελλάδας να προστατεύει τα σύνορά της. Δεν εστίασαν στο περιεχόμενο αλλά στο ύφος. Πρόσεξαν το περίεργο δάχτυλο, όχι το άσχημο δαχτυλοδεικτούμενο.
Έχει προβεί η Ελλάδα σε παράνομες επαναπροωθήσεις μεταναστών/προσφύγων; Δεν διαθέτουμε επίσημα στοιχεία αλλά υπάρχουν επι τούτου αναφορές από αξιόπιστες ΜΚΟ, έγκυρα ΜΜΕ, το Συμβούλιο της Ευρώπης και την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Το Δίκτυο Επιτήρησης Συνοριακής Βίας αναφέρει ότι, από τον Ιανουάριο 2020, η Ελλάδα έχει παρανόμως επαναπροωθήσει 6230 αιτητές ασύλου. Εκπρόσωπος της Ύπατης Αρμοστείας ανέφερε στην Guardian (29/6/21) ότι «υπάρχουν ενδείξεις για παράνομη επαναπροώθηση από τη Σάμο […], η οποία χρήζει επίσημης διερεύνησης». Συναφείς «ανησυχίες» εξέφρασε η Επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η Frontex τελεί υπο επίσημη διερεύνηση από την ΕΕ για βάναυση συμπεριφορά σε μετανάστες.
Η επίσημη ελληνική θέση είναι αντίθετη. «Έχουμε σκληρή αλλά δίκαιη πολιτική στη μετανάστευση», είπε ο Έλληνας πρωθυπουργός. Οι αρμόδιες Αρχές ενεργούν σύννομα και «σώζουν ζωές στη θάλασσα». Πάντα; Ποιος το βεβαιώνει; Τα ίδια περίπου λένε όλες οι κυβερνήσεις όταν καταγγέλλονται, ανεξάρτητα από το πολιτικό χρώμα τους. Οι κυβερνήσεις ενστικτωδώς ελαύνονται από την ανάγκη υπεράσπισης της εθνοκρατικής λογικής, η οποία είναι εγγενώς συνδεδεμένη με την προστασία της επικράτειας. Territoriality über alles.
Που βρίσκεται η αλήθεια; Για τους αστόχαστους απολογητές της εθνοκρατικής ισχύος, προέχει η με κάθε τρόπο προστασία των συνόρων, ακόμη κι αν παραβιάζονται διεθνείς συμβάσεις ή ηθικές αρχές. Φυσικά δεν το λένε έτσι ωμά, αλλά αυτό υπονοούν, εφόσον αρνούνται ακόμη και να αναρωτηθούν για το ενδεχόμενο να συμβαίνει κάτι τέτοιο ή αποδέχονται άκριτα τις κρατικές διαβεβαιώσεις.
Η εμπειρία δείχνει ότι οι κυβερνήσεις, ιδιαίτερα οι δημοκρατικές (π.χ. ΗΠΑ, Αυστραλία), έχουν κάθε λόγο να εξωραΐζουν τη συμπεριφορά τους: διατείνονται ότι υπερασπίζονται τα σύνορα των χωρών τους, τηρώντας τη διεθνή έννομη τάξη και ανθρωπιστικές αρχές. Είναι κατανοητό. Η κυβέρνηση που δεν (φαίνεται ότι) προασπίζει τα σύνορα είναι υπόλογη στον «δήμο» και ανάξια της εμπιστοσύνης του να διοικεί τη χώρα. Πρέπει να «στέλνει το σαφές μήνυμα», όπως είπε ο κ. Μητσοτάκης στο βρετανικό ITV, «ότι είναι αποφασισμένη να προστατεύει τα σύνορα». Και, λογικά, το μήνυμα καθίσταται πιο «σαφές» όταν μειώνονται τα περιθώρια ερμηνείας του – όταν η κυβέρνηση επιδεικνύει απωθητική σκληρότητα· όταν, δηλαδή, με την ωμή γλώσσα του «λαϊκορθόδοξου» κ. Αδ. Γεωργιάδη, δείχνει στους μετανάστες να καταλάβουν ότι είναι «ανεπιθύμητοι στη χώρα». Λογικά μιλώντας, λοιπόν, το πιο πιθανό είναι ότι η Ελλάδα, όπως και άλλες νοτιοευρωπαϊκές χώρες, έχει διαπράξει παράνομες απωθήσεις και επαναπροωθήσεις. Πόσες, πότε, και που δεν γνωρίζουμε εγκύρως.
Πρέπει να μας ενοχλεί; Ναι, πρέπει, αν μας ενδιαφέρει η αλήθεια· αν μεριμνούμε για τον ηθικό έλεγχο των πράξεων της πολιτικής μας κοινότητας· αν εγγράφουμε τον εαυτό μας στην «ελληνο-δυτική παράδοση» – τη μόνη που έχει την ικανότητα να θέτει στον εαυτό της το ερώτημα της ορθοπραξίας.
Δεν πρέπει να προστατεύει μια κυβέρνηση τα σύνορα της χώρας; Φυσικά πρέπει, όπως πρέπει να προστατεύει τους πολίτες από την εγκληματικότητα. Πώς, όμως; Και στις δύο περιπτώσεις, το φιλελεύθερο κράτος δικαίου, ακριβώς επειδή δεν είναι μόνο κράτος αλλά αξιακά-δικαιϊκά οργανωμένη συλλογικότητα, θέτει αυτοδεσμευτικούς κανόνες. Όπως υπάρχουν κανόνες για τη χρήση των όπλων από τους αστυνομικούς, υπάρχουν κανόνες εμπλοκής και ηθικές αρχές για τη χρήση βίας στην προστασία των συνόρων. Ποιος είπε ότι είναι ηθικά αναπαυτικό να ζεις σε ένα φιλελεύθερο κράτος δικαίου; Προβληματίζεσαι διαρκώς, δεν βολεύεσαι με a priori βεβαιότητες.
Πότε είναι ηθικά θεμιτό να επιδεικνύεται κλιμακούμενη βιαιότητα σε απόπειρες εισόδου από μετανάστες; Όταν οι τελευταίοι χρησιμοποιούνται από την κυβέρνηση μιας γειτονικής χώρας ως κριός επίθεσης. Η αναλογικά αρθρωμένη αντίσταση στη μεθοδευμένη εισβολή συνιστά ηθική πράξη αυτοπροστασίας, εφόσον, πρώτον, αντιμάχεται μια εκτυλισσόμενη βιαιοπραγία και, δεύτερον, υπερασπίζεται το κοινό καλό της επιβίωσης της οργανωμένης κοινότητας.
Οι δυσκολίες προκύπτουν στη γκρίζα περιοχή - εκεί που η εθνοκρατική λογική συγκρούεται ευθέως με ανθρωπιστικές αρχές, όπως π.χ. όταν μια βάρκα μεταναστών εισέρχεται στα ελληνικά χωρικά ύδατα. Η βίαιη απώθησή της ενδέχεται να θέσει τη ζωή των επιβαινόντων σε κίνδυνο. Ως ηθικά όντα, η θέα της μητέρας λ.χ. που σφίγγει το παιδί της στην αγκαλιά, εκλιπαρώντας τη βοήθειά μας, δεν μας αφήνει ασυγκίνητους. Οι ακτιβιστές μας θυμίζουν τις καθολικής εμβέλειας ηθικές υποχρεώσεις μας προς τον οποιοδήποτε Άλλο, ενώ οι κρατικές Αρχές υπερασπίζονται την οριοθετημένη πολιτική κοινότητα που υπηρετούν. Όπως γνώριζαν οι αρχαίοι τραγωδοί, σε αυτή την γκρίζα περιοχή εκτυλίσσεται το αιώνιο ανθρώπινο δράμα της αναζήτησης ορθοπραξίας. Πώς μπορούμε να συγκεράσουμε την ενστικτώδη επιθυμία της συλλογικής αυτοσυντήρησης με την ηθική ευθύνη για τον Άλλο; Το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί οριστικά. Μπορεί και πρέπει, όμως, να τίθεται διαρκώς.
*Καθηγητής στην Έδρα Columbia Ship Management και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (www.htsoukas.com)
