ΤΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*
Η διαχείριση των κοινών – η πολιτική, δηλαδή - περιλαμβάνει τη λήψη αποφάσεων. Πώς πρέπει να οργανώσουμε την εκπαίδευση; Πώς πρέπει να χειριστούμε την πανδημία; Ενώ οι ερωτήσεις φαίνεται να είναι τεχνικές («πώς»), οι απαντήσεις προϋποθέτουν αξιακές παραδοχές. Πίσω από κάθε «πώς» κρύβεται ένα «πρέπει». Δεν υπάρχει αξιακά κενός πραγματισμός, όπως δεν υπάρχει εμπειρικώς κενή αξιολόγηση. Η λήψη αποφάσεων έχει γνωσιακό υπόβαθρο: αποτιμούμε πραγματολογικά την πραγματικότητα και επεμβαίνουμε κανονιστικά να την επηρεάσουμε.
Δεχόμαστε αξιακά, ως νεωτερικοί άνθρωποι, ότι η προστασία της δημόσιας υγείας πρέπει να είναι συλλογική - όχι στενά ατομική - υπόθεση, εξού και η σχετική αναφορά σε πολλά Συντάγματα. Η κυβέρνηση καλείται να μεγιστοποιήσει την προστασία της δημόσιας υγείας μέσω συγκεκριμένων πολιτικών (π.χ. κινητοποίηση του ΓΕΣΥ, μέτρα για αποφυγή συνωστισμού κα τεστ, οργάνωση εμβολιαστικού προγράμματος, κλπ.). Σε μια ζωντανή δημοκρατία είναι αναμενόμενο να υπάρχει πληθυντικότητα απόψεων, τόσο σχετικά με τις υποκείμενες αξίες όσο και με τις πολιτικές που τις υλοποιούν.
Κι όταν διαφωνούμε; Το «δημοκρατικό συνταγματικό κράτος», όπως σωστά παρατήρησε πρόσφατα ο Γερμανός καγκελάριος Σόλτς, προνοεί τρόπους με τους οποίους επιλύουμε τις γνωσιολογικές διαφορές (το έκανε πρόσφατα το Συμβούλιο της Επικρατείας στην Ελλάδα, απορρίπτοντας τις προσφυγές κατά της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού). Μέσα από νομιμοποιημένες θεσμικές διαδικασίες, αποφαινόμαστε για την εγκυρότητα αντίπαλων γνωσιακών ισχυρισμών.
Οι τάδε λένε λ.χ. ότι τα εμβόλια προστατεύουν. Ο δείνα διαφωνεί. Στην επιστημονική κοινότητα, οι διαφορές συζητούνται. Οι επιστημονικές μέθοδοι και το συναφές ήθος της διαρκούς διερώτησης και διαψευσιμότητας μας βοηθούν να διακρίνουμε τι είναι έγκυρο και τι όχι. Υπό έναν όρο: ότι μας ενδιαφέρει η αλήθεια. Δεν μας ενδιαφέρει απαραίτητα όλους, πάντοτε.
Επιστήμονες ήταν αυτοί που συνέδραμαν κάποτε τις καπνοβιομηχανίες να ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει αιτιώδης συνάφεια μεταξύ καπνού και καρκίνου του πνεύμονα, όπως επιστήμονες διεξήγαγαν τα άθλια πειράματα για τη σύφιλη σε μαύρο πληθυσμό, εν αγνοία του, στις ΗΠΑ, τη δεκαετία του 1930. Ωστόσο, η ιστορία της επιστήμης δείχνει ότι, στις δημοκρατικές κοινωνίες τουλάχιστον, ιδιοτελείς επιστημονικοί ισχυρισμοί ή αντιδεοντολογικές και ανήθικες επιστημονικές πρακτικές τελικά αποκαλύπτονται. Αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για τον οποίο η δημοκρατία είναι πολύτιμη – η ελευθερία διασφαλίζει συνθήκες γνωσιολογικής εγκυρότητας.
Παραδόξως, στις σύγχρονες κοινωνίες της γνώσης, η γενικευμένη διασπορά της γνώσης δεν οδηγεί απαραίτητα σε συμφωνία αλλά σε σύγχυση και πόλωση. Για εγγενώς επίμαχα θέματα, όσο πιο πολλά ξέρουμε τόσο πιο πολύ διαφωνούμε! Οι λόγοι είναι πολλοί, εδώ θα εξετάσω έναν. Τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας, ιδιαίτερα τα εξατομικευμένα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν διαχέουν μόνο την έγκυρη γνώση αλλά και την παραπληροφόρηση – ιδιοτελείς δοξασίες, ανέλεγκτους ισχυρισμούς, και ανακριβή δεδομένα.
Ήταν αρκετό ένα άρθρο, το 1998, στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Lancet, για την υποτιθέμενη σχέση του παιδικού εμβολίου MMR με τον αυτισμό, για να φουσκώσει το αντιεμβολιαστικό ρεύμα. Η μετέπειτα κριτική, απαξίωση, και απόσυρση του άρθρου από το περιοδικό δεν απέτρεψε τη ζημιά. Από τη στιγμή που μερικοί γονείς άρχισαν να αμφιβάλλουν για το εμβόλιο, δύσκολα θα μεταπείθονταν.
Έρευνες δείχνουν ότι τα άτομα τείνουν να αποφεύγουν το ρίσκο όταν αυτό είναι άγνωστο, ανεξέλεγκτο και καταστροφικό. Η πρόσληψη του ρίσκου εξαρτάται όχι μόνο από πληροφορίες αλλά και από τη συναισθηματική σχέση του ατόμου με τη ριψοκίνδυνη δραστηριότητα. Τσαρλατάνοι, ιδιοτελείς, ή/και επιτηδευμένα ανορθόδοξοι επιστήμονες ή ναρκισσιστικές διασημότητες εκμεταλλεύονται τη συναισθηματική ροπή. Τα social media τους δίνουν το μεγάφωνο να ακουστούν. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που βλέπουμε: ένα ολιγάριθμο πλην όχι αμελητέο και ιδιαιτέρως θορυβώδες, ενίοτε και βίαιο, αντιεμβολιαστικό κίνημα.
Η παραπληροφόρηση, όταν είναι στοιχειωδώς συγκροτημένη, συνδυάζει τα εξής στοιχεία: (α) υιοθετεί γνωσιακούς ισχυρισμούς ελάχιστων ιδιοτελώς ανορθόδοξων, εντυπωσιοθηρικών ή εκκεντρικών επιστημόνων, των οποίων οι ισχυρισμοί, ωστόσο, αποδείχθηκαν ανακριβείς ή προβληματικοί, (β) διακινεί ανεπιβεβαίωτες φήμες και εκκεντρικές δοξασίες που έλκουν την προσοχή και εξάπτουν το συναίσθημα, και (γ) εστιάζει αυτο-επιβεβαιωτικά, συνήθως εκτός συμφραζομένων, σε αποφάσεις επισήμων φορέων.
Ενδεικτική είναι πρόσφατη επιστολή αντιεμβολιαστών στον Υπουργό Υγείας της Κυπριακής Δημοκρατίας (βλ. https://www.sigmalive.com/news/local/883234/epistoli-kai-apeilitiko-email-se-yp-ygeias-xareite-tis-teleftaies-sas). Βρίθει από ανακρίβειες, χαλκευμένες ειδήσεις και στρεβλές ερμηνείες.
Ισχυρίζονται π.χ. ότι «μελέτη που δημοσιεύτηκε από το American Heart Association στις 08/11/2021 η οποία αναφέρει ότι τα εμβόλια MRNA COVID αυξάνουν δραματικά τους ενδοθηλιακούς φλεγμονώδεις δείκτες και τον κίνδυνο για ACS (Οξύ Στεφανιαίο Σύνδρομο)». Αναληθές. Η μελέτη αυτή δεν δημοσιεύθηκε από την Αμερικανική Καρδιολογική Ένωση (ΑΚΕ) ως οργανισμό, δηλαδή δεν είναι επίσημη θέση της, Ένας επιστήμονας με εμπορική δραστηριότητα δημοσίευσε περίληψη 319 λέξεων στο περιοδικό της ΑΚΕ Circulation, χωρίς να κριθεί η πλήρης μελέτη από άλλους επιστήμονες. Η ΑΚΕ, μάλιστα, εξέδωσε «έκφραση ανησυχίας» (βλ. https://www.ahajournals.org/doi/10.1161/CIR.0000000000001051) για την εγκυρότητα των ισχυρισμών της περίληψης (: δεν υπάρχουν στοιχεία για τη στατιστική σημαντικότητα, ενώ ο συγγραφέας δεν κατέστησε σαφές ότι μόνο ανεκδοτολογικά στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν) (βλ. επίσης Forbes, 4/12/21).
Η επιστολή των αντιεμβολιαστών ισχυρίζεται, επίσης, ότι «η Ευρωπαϊκή Ένωση με το Ψήφισμα 2361 (2021) αναφέρει ρητά ότι o εμβολιασμός δεν είναι υποχρεωτικός και ότι κανείς δεν δύναται να υπόκειται σε πολιτική, κοινωνική ή άλλου είδους πίεση για να εμβολιαστεί αν δεν το επιθυμεί. (7.3.1)». Ψευδές, εν μέρει. Το εν λόγω ψήφισμα εκδόθηκε από την Κοινοβουλευτική Διάσκεψη του Συμβουλίου της Ευρώπης, όχι την ΕΕ (βλ. https://pace.coe.int/en/files/29004/html). Υπενθυμίζω ότι το Συμβούλιο της Ευρώπης συστάθηκε το 1949, αποτελείται από 47 χώρες-μέλη, και αποσκοπεί στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Τα ψηφίσματά του έχουν υψηλή συμβολική σημασία αλλά δεν έχουν δικαιοδοτική ή πολιτική ισχύ.
Επι της ουσίας, τώρα. Το Ψήφισμα 2361 εκδόθηκε στις 27.1.21, τότε που υπήρχε η βάσιμη ελπίδα ότι ο επικείμενος μαζικός εμβολιασμός θα έθετε την πανδημία υπό έλεγχο. Το Συμβούλιο εκθειάζει ρητά και ανενδοίαστα τα οφέλη του εμβολιασμού κατά του κορωνοϊού (κάτι που αποσιωπείται από τους αντιεμβολιαστές) και νουθετεί τις κυβερνήσεις να υιοθετήσουν τις αξίες της δικαιοσύνης και της ισότητας στην πρόσβαση των πολιτών στα εμβόλια: προσπαθήστε να πείσετε τους πολίτες σας να εμβολιαστούν· εξασφαλίστε δίκαιη και ισότιμη πρόσβαση στον εμβολιασμό, ιδιαίτερα για τους ευάλωτους· μεριμνήστε για τον εμβολιασμό των φτωχότερων χωρών του πλανήτη. Αυτά λέει το ψήφισμα.
Στο μέτρο που η πανδημία δεν τέθηκε υπό έλεγχο αλλά διογκώθηκε περαιτέρω, δεν ξέρουμε τι θα έλεγε το Συμβούλιο της Ευρώπης σήμερα. Χάριν συζητήσεως ας δεχθούμε ότι ίσως να εξακολουθούσε να προτάσσει το δικαίωμα στην ατομική αυτοδιάθεση, όπως ο Πάπας προτάσσει, ορθά, την ανθρωπιστική μεταχείριση των μεταναστών. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει, όμως, ότι όσο σεβαστοί κι αν είναι μονοθεματικοί διεθνείς οργανισμοί, οι δημοκρατικές κυβερνήσεις είναι επιφορτισμένες με τη συνταγματική προστασία της δημόσιας υγείας, και υπό αυτό το πρίσμα καλούνται να σταθμίσουν αντικρουόμενα δικαιώματα και να λάβουν δύσκολες αποφάσεις υπερ του γενικού καλού. Βεβαίως, οι κυβερνητικές αποφάσεις δεν είναι ιεροί νόμοι, αλλά μαχητές στη Δικαιοσύνη. Όπως προανέφερα, έτσι λύνουμε ορθολογικά τις γνωσιολογικές διαφορές μας στη φιλελεύθερη δημοκρατία.
Ιδού ένα παράδειγμα. Το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) της Ελλάδας απέρριψε πρόσφατα προσφυγές κατά της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού και αποφάνθηκε υπερ της συνταγματικότητας του συγκεκριμένου μέτρου για ομάδες εργαζομένων (υγειονομικό προσωπικό, πυροσβεστική κλπ.). Η απόφαση αυτή εδράζεται σε δύο βασικούς παράγοντες, οι οποίοι προστατεύονται με τον εμβολιασμό: τη δημόσια υγεία και τη ζωή των πολιτών. «Ενώπιον αυτών των δύο παραγόντων», το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε ότι «υποχωρούν όλα τα συνταγματικά εμπόδια που θα μπορούσαν να τεθούν κατά της υποχρεωτικότητας των εμβολιασμών, καθώς τα προστατευόμενα αυτά αγαθά, είναι υπέρτατα και η όποια στάθμιση μπορεί να γίνει με άλλα αγαθά, δεν μπορεί παρά να τα αναδείξει ως ύψιστα» (Καθημερινή, 3/12/21). Το ΣτΕ απέρριψε το επιχείρημα περί διακρίσεων με το εξής σκεπτικό: «Κρίθηκε επίσης ότι η υποχρέωση εμβολιασμού δεν παραβιάζει τις αρχές της ισότητας και της απαγόρευσης των διακρίσεων, διότι η διαφορετική μεταχείριση με κριτήριο τον εμβολιασμό ερείδεται επί αντικειμενικού κριτηρίου, κυρίως λόγω της μη αμφισβητούμενης ούτε από τους αιτούντες, μειωμένης συχνότητας και έντασης με την οποία νοσούν και μεταδίδουν την νόσο οι εμβολιασμένοι σε σχέση με τους ανεμβολίαστους».
Τα ψεύδη των αντιεμβολιαστών δεν σταματούν εδώ. Επικρίνουν τον Υπουργό Υγείας για τα τεστ ανίχνευσης αντιγόνου (rapid test) που χρησιμοποιούνται στην Κύπρο, διότι, λένε, «μετά από χημική ανάλυση αποδείχτηκε ότι περιέχουν υπολείμματα του καρκινογόνου οξειδίου του αιθυλενίου». Υπονοούν ότι τα rapid test είναι καρκινογόνα, άρα επικίνδυνα για την υγεία. Πρόκειται για παραπλανητικό ισχυρισμό. Ναι μεν το οξείδιο του αιθυλενίου είναι δυνητικά καρκινογόνο, αλλά το γεγονός αυτό δεν καθιστά καρκινογόνο τη χρήση των στειλεών των rapid test, όπως η δυνητικά καρκινογόνος ακτινοβολία των ακτινογραφιών δεν μας αποτρέπει να κάνουμε ακτινογραφίες.
Η Βρετανική κυβέρνηση, απαντώντας σε συναφές παράπονο πολίτη, ανέφερε ότι (α) το οξείδιο του αιθυλενίου χρησιμοποιείται εκτεταμένα στην αποστείρωση ιατρικών εργαλείων, (β) η διαδικασία της αποστείρωσης είναι εξαιρετικά ελεγχόμενη, και (γ) η συγκέντρωση οξειδίου του αιθυλενίου είναι πολύ μικρή και, πάντως, εντός των επιτρεπόμενων ορίων (όπως αυτά προσδιορίζονται από τα διεθνή στάνταρντ - ISO 10993-7:2008), ενώ η χρονική επαφή του ατόμου με τους αποστειρωμένους στειλεούς των rapid test είναι πολύ περιορισμένη. Συνεπώς, καταλήγει η ανακοίνωση της Βρετανικής κυβέρνησης, η χρήση των συγκεκριμένων rapid test είναι ασφαλής (βλ. https://www.gov.uk/government/publications/freedom-of-information-responses-from-the-mhra-week-commencing-26-april-2021/freedom-of-information-request-on-use-of-ethylene-oxide-to-sterilise-swabs-used-in-testing-for-covid-19). Ο ισχυρισμός αυτός επιβεβαιώνεται και από ανεξάρτητες πηγές, οι οποίες επιδίδονται σε πραγματολογικούς ελέγχους (βλ. https://www.reuters.com/article/factcheck-eo-swabs-idUSL1N2LU1H0). Το Ellinika Hoaxes, μάλιστα, αναφέρουν ότι «εργαστηριακή εξέταση βρήκε συγκέντρωση 0.36 mg/Kg στη μπατονέτα [των rapid test] που αναλύθηκε, η οποία συγκέντρωση είναι 4.2 φορές κάτω από το ανώτατο θεσμοθετημένο όριο ασφαλούς έκθεσης στην ΕΕ» (βλ. https://www.ellinikahoaxes.gr/2021/10/30/cotton-swabs-in-rapid-tests-have-toxic-lvls-of-ethylene-oxide-lab-results-misinformation).
Να το πω απλά: να διαδίδεις ότι τα rapid test είναι καρκινογόνα είναι τόσο έγκυρο όσο να λες ότι οι επιβάτες αεροπορικών πτήσεων κινδυνεύουν με καρκίνο λόγω ακτινοβολίας! Οι χονδροειδείς ισχυρισμοί παραβλέπουν γνωσιολογικά τις λεπτές διακρίσεις. Μπορεί οι χρήστες τους να μην διακρίνονται για τη λεπτότητα της σκέψης τους, επιδίδονται όμως με φανατισμό και επιτήδευση στην προπαγάνδα.
Θα μπορούσα να συνεχίσω την αντιπαράθεση με όλους τους ισχυρισμούς των επιστολογράφων αντιεμβολιαστών, όπως π.χ. να σχολιάσω εκείνους τους ελάχιστους εκκεντρικούς επιστήμονες, τους οποίους χρησιμοποιούν για να στηρίξουν τα επιχειρήματά τους, αλλά δεν θέλω να σας κουράσω άλλο. Οι επιστολογράφοι διαδίδουν ανακρίβειες, ψεύδη και στρεβλές ερμηνείες. Δεν συνεισφέρουν ορθολογική κριτική και γόνιμο σκεπτικισμό, στοιχεία εγγενή στην επιστημονική δραστηριότητα και τη δημοκρατική πολιτική, αλλά φοβικό ανορθολογισμό.
Από γνωσιολογικής απόψεως, το πιο σημαντικό πράγμα που έχουμε να κάνουμε στην πανδημία είναι να διατηρήσουμε την ορθολογική εγρήγορσή μας – να αναζητούμε διαρκώς την έγκυρη γνώση, γνωρίζοντας ότι η εγκυρότητα είναι, όπως όλα τα ανθρώπινα, ατελής και μαχητή. Η κριτικά ορθολογική στάση είναι η ενδεδειγμένα ηθική στάση.
*Καθηγητής την Έδρα Columbia Ship Management και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών, στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (www.htsoukas.com)
