ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΖΕΜΠΥΛΑ*
Ως επαγγελματίας στη Διεύθυνση Ανθρώπινου Δυναμικού, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην ανάπτυξη και ευημερία του προσωπικού, όσο από ίδια βιώματα, νοιώθω την υποχρέωση στο πλαίσιο των ανταγωνιστικών καιρών που ζούμε, στο πλαίσιο της πανδημίας και το εύρος των επιπτώσεών της, να παραθέσω τις απόψεις και τις σκέψεις μου σε μια προσπάθεια ανάδειξης της σημασίας που πρέπει να αποδίδεται σε θέματα Ψυχικής Υγείας από την κοινωνία και τους παραγωγικούς φορείς της χώρας, πόσο μάλλον από σύγχρονους οργανισμούς ή οργανισμούς που αποκαλούν τους εαυτούς τους σύγχρονους.
Το ευκολότερο πράγμα για ένα οργανισμό είναι να δημιουργεί κώδικες προκείμενου να φαίνεται «σύγχρονο» και στο πνεύμα των καιρών να χρησιμοποιεί τρέχουσες πολιτικά ορθές (politically correct) ορολογίες, αλλά στην πράξη να είναι απλά μια διεργασία κούφια ή όπως αρέσκονται οι Άγγλοι να λένε «a window dressing exercise", δηλαδή μια πολιτική, ένας κώδικας που «επιβάλλεται» να καταρτιστεί όχι κατ' ανάγκη γιατί πιστεύουμε ή πραγματικά κατανοούμε τη σημασία και την αναγκαιότητά τους, αλλά γιατί αυτό επιτάσσει η νομοθεσία, η «μόδα», η καλή πρακτική (Best Practice), το στείρο μάνατζμεντ και τα «πρέπει» του ανταγωνισμού. Έχω την άποψη ότι σε ένα πραγματικά σύγχρονο και ανθρωποκεντρικό οργανισμό ο οποίος αναγνωρίζει ότι το ανταγωνιστικότερό του πλεονέκτημα είναι το Aνθρώπινο Δυναμικό (ΑΔ) του, οι κώδικες βρίσκονται στο DNA της ίδιας της κουλτούρας του οργανισμού. Κατά τον Richard Branson, «There is no magic formula for great culture. The key is just to treat your staff how you would like to be treated». Υπάρχει άραγε κανείς που διαφωνεί με αυτή την απλή λογική; Σίγουρα όχι. Πόσο μάλλον αν κάποιο μέλος του ΑΔ, αντιμετωπίζει μια προσωπική δυσκολία. Τι κάνει ο σύγχρονος οργανισμός που λειτουργεί στη βάση αυτής της φιλοσοφίας και στη βάση των Αξιών του καλλιεργεί κουλτούρα δέσμευσης (engagement) και αφοσίωσης (loyalty) στο ΑΔ του;
Αφουγκράζεται;
Στηρίζει άμεσα και αποτελεσματικά προσφέροντας πρακτικές λύσεις;
Προσφέρει εναλλακτικές μορφές εργασίας;
Παρέχει μηχανισμούς στήριξης;
Λογικά όλα τα πιο πάνω. Ωστόσο, και στη βάση των όσων γνωρίζω, δεν έχω πειστεί ακόμα ότι οι παραγωγικοί φορείς της τάχα Ευρωπαϊκής και σύγχρονης Κυπριακής κοινωνίας στην οποία ζούμε και εργαζόμαστε λαμβάνει τα ανωτέρω μέτρα πραγματικά και ειλικρινά. Συνήθως, επαφίεται στις συναδελφικές σχέσεις, στο φιλότιμο, τον σεβασμό, την αλληλεγγύη, την αλληλεκτίμηση και την αγάπη ή όχι που έχουν οι συνάδελφοι μεταξύ τους, ώστε να βοηθήσουν τον συνάδελφο τους που χρειάζεται στήριξη. Δεν υποβαθμίζω την υποστήριξη αυτή, απεναντίας την χαιρετίζω και την επικροτώ και αλίμονο αν δεν υπήρχε τουλάχιστο αυτή. Σε τέτοιες περιπτώσεις όμως, οι Διευθύνσεις των Οργανισμών απλά εφησυχάζουν και δεν κινητοποιούνται άμεσα και αποτελεσματικά, αλλά παραμένουν στην αδράνεια, αφού αφενός «η δουλειά γίνεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο» και αφετέρου κρύβουν το/τα πρόβλημα/τα κάτω από το χαλί του «σύγχρονου» οργανισμού που θεωρούν ότι «Ηγούνται».
Ας σταθούμε λίγο στο θέμα Υγεία (το πολυτιμότερο αγαθό του ανθρώπου). Ο ορισμός της Υγείας διατυπώθηκε στο Καταστατικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας το 1946 και καθορίστηκε ως «η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας».
Ως εκ του ανωτέρω ορισμού, καθίσταται λοιπόν σαφές ότι η ψυχική υγεία αποτελεί συστατικό και αναπόσπαστο μέρος της συνολικής υγεία του ατόμου. Περαιτέρω, ψυχική υγεία περιγράφεται ως η κατάσταση η οποία συνδέεται με τη ψυχολογική και συναισθηματική ευεξία του ατόμου. Επισημαίνω σε αυτό το σημείο, ότι η ψυχική υγεία δεν αποτελεί αποκλειστικά ατομικό ζήτημα αλλά και κοινωνικό, και αυτό γιατί στα πλαίσια της δημόσιας υγείας μελετώνται και συνεκτιμώνται από τους αρμόδιους επιστήμονες οι παράγοντες που ολιστικά επηρεάζουν την ψυχική υγεία και που δύναται να είναι κοινωνικοί, εργασιακοί, περιβαλλοντικοί και ατομικοί.
Σύμφωνα με τον Οδηγό Προαγωγής της Ψυχικής Υγείας στον Χώρο Εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ο ορισμός της Ψυχικής Υγείας διατυπώνεται ως ακολούθως:
«Ψυχική Υγεία είναι η κατάσταση συναισθηματικής ευεξίας στην οποία το άτομο αντιλαμβάνεται τις ικανότητές του, δύναται να αντιμετωπίσει τα άγχη της καθημερινότητας, μπορεί να εργαστεί παραγωγικά και δημιουργικά, και είναι σε θέση να συνεισφέρει στην ευρύτερη κοινότητα στην οποία ανήκει».
Η σημασία λοιπόν της ψυχικής υγείας στο χώρο εργασίας είναι ύψιστης σημασίας, καθότι η απουσία αυτής, επηρεάζει δυσμενώς το ανταγωνιστικότερο και πολυτιμότερο κεφάλαιο ενός οργανισμού, όπως έχω ήδη προαναφέρει, αυτό του ανθρώπινου κεφαλαίου. Για τους μεν εργοδότες, καθίσταται ολοένα και πιο σαφές ότι η κλονισμένη ψυχική υγεία συνεπάγεται κόστος, το οποίο μεταφράζεται πολλές φορές σε συχνές απουσίες, απώλεια παραγωγικότητας, κόστη προσωρινής αντικατάστασης προσωπικού, έλλειψη ενδιαφέροντος, λάθη, ενώ για το ανθρώπινο δυναμικό δυνατό να συνεπάγεται, έλλειψη αυτοπεποίθησης, ανικανότητα εργασίας κάτω από πίεση ή κάτω από συνθήκες multitasking, έλλειψη συγκέντρωσης, έντονη ευαισθησία και γενική ανασφάλεια και έλλειψη εμπιστοσύνης στις ικανότητες και τον εαυτό του/της. Πρόσθετα, τίθενται θέματα που αφορούν στο κόστος της ιατρικής περίθαλψης, της ενδεχόμενης απώλειας αμοιβών, καθώς επίσης και θέματα εργασιακού και κοινωνικού στιγματισμού ή και αποκλεισμού.
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οι πηγές κινδύνου για την ψυχική υγεία εντός και εκτός του χώρου εργασίας, είναι πολλαπλές αλλά εστιάζονται κυρίως σε τρεις βασικούς πυλώνες.
Οι πιο πάνω παράγοντες που καθορίζονται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, είναι μόνο ενδεικτικοί. Μέσα από την πολυετή μου εμπειρία σε θέματα Διεύθυνσης Ανθρώπινου Δυναμικού, τείνω να πιστεύω ότι ουσιαστικοί παράγοντες κινδύνου στον εργασιακό χώρο σε σχέση με την ψυχική υγεία του οργανισμού, είναι η απουσία κουλτούρας και πραγματικού ενδιαφέροντος για την υγεία και ευεξία (well being) του προσωπικού, η απουσία ή μειωμένη παρουσία Συναισθηματικής Νοημοσύνης εκ μέρους των Διευθύνσεων των Οργανισμών σε σχέση με το ανθρώπινο κεφάλαιό του, η εστίαση στην συνεχή αύξηση της παραγωγικότητας χωρίς να λαμβάνονται υπόψη επιμέρους παράμετροι, η λήψη αποφάσεων που επηρεάζουν το προσωπικό χωρίς την παραμικρή συζήτηση ή ανταλλαγή απόψεων, η απουσία ενσυναίσθησης, και βεβαίως η απουσία κινήτρων, με την ταυτόχρονη παρουσία ουσιαστικών αντικινήτρων, συνεπεία της αδιαφορίας ή/και ανικανότητας της ηγεσίας του οργανισμού να ανταποκριθεί στις προκλήσεις των καιρών που επηρεάζουν τον άνθρωπο και την εργασία του.
Η εργασία, πέρα από τη βιοποριστική ενασχόληση του ατόμου για την εξασφάλιση και ικανοποίηση των σε χρήμα αποτιμημένων αναγκών του, είναι μέσο κοινωνικοποίησης, αυτοπραγμάτωσης του ατόμου και καλλιέργειας των δεξιοτήτων του. Ο εργασιακός χώρος αποτελεί το περιβάλλον στο οποίο αφιερώνουμε τουλάχιστον το 1/4 της ημέρας μας με συνέπεια οι εμπειρίες που βιώνουμε σε αυτόν, να καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το επίπεδο της ψυχικής μας υγείας. Στα περιβάλλοντα εργασίας παρατηρούμε μια δυναμική σχέση μεταξύ του περιβάλλοντος και σχέσεων των εργαζομένων, με αποτέλεσμα ο άνθρωπος που βιώνει θέματα ψυχικής υγείας συχνά να επηρεάζει τον χώρο εργασίας του χωρίς απαραίτητα να το αντιλαμβάνεται και να το επιδιώκει. Εγγενείς παράγοντες της εργασίας όπως το δυσμενές φυσικό περιβάλλον (έλλειψη φυσικού φωτισμού, ανοικτού τύπου εργασιακοί χώροι, ηχομόνωση), οι έντονοι ρυθμοί εργασίας, η έλλειψη προσωπικού, η απουσία αυτοματοποιημένων διεργασιών, το επίπεδο δυσκολίας της εργασίας και η υψηλή ευθύνη της θέσης σχετίζονται άμεσα με το άγχος, την ψυχολογική πίεση και την αρνητική διάθεση στο ανθρώπινο δυναμικό. Επιπρόσθετα, ο ρόλος του εργαζόμενου στο χώρο εργασίας και η σύνδεση του με μη επιτεύξιμους ή δύσκολα επιτεύξιμους στόχους, η πιθανή στασιμότητα λόγω της απουσίας ενός ξεκάθαρου career path, η αναστολή των φιλοδοξιών του, η επαγγελματική αβεβαιότητα και η έλλειψη ασφάλειας, οδηγούν σε εκδήλωση χαμηλής αυτοεκτίμησης και απαισιοδοξίας.
Ένας σύγχρονος ή ούτω καλούμενος σύγχρονος οργανισμός λοιπόν, με την κατάλληλη κουλτούρα και τον ανθρωποκεντρισμό στο DNA του, πέραν από τα προαναφερόμενα, (αφουγκράζεται, στηρίζει άμεσα και αποτελεσματικά προσφέροντας πρακτικές λύσεις κτλ.), ανάλογα με το μέγεθος του, (αριθμό προσωπικού), αναπτύσσει αφενός εργαλεία συνεχούς αξιολόγησης και εκτίμησης της Ψυχικής Υγείας του Ανθρώπινου Δυναμικού του και προσφέρει αφετέρου, ψυχολογική υποστήριξη σε όσα από τα μέλη του το έχουν ανάγκη.
Η δημιουργία ενός επιστημονικού εργαλείου (ερωτηματολογίου) από Επιστήμονες /Ακαδημαϊκούς στον τομέα, θα παρέχει τη δυνατότητα να εντοπίζει την τρέχουσα ψυχολογική καταπόνηση των εργαζομένων με τη μέτρηση συγκεκριμένων συμπεριφορών ή/και συμπτωμάτων, αναδεικνύοντας συνάμα που εστιάζεται ψηλή νοσηρότητα, καθώς επίσης και σημαντικές συσχετίσεις που δυνατό να προκύψουν όπως το φύλο των εργαζομένων, το μορφωτικό τους επίπεδο, τη θέση ευθύνης που κατέχουν, τα συνολικά έτη εργασίας τους και τα έτη εργασίας στην ίδια Υπηρεσία ή Τμήμα.
Οι πραγματικά σύγχρονοι και μεγάλοι σε μέγεθος οργανισμοί, οι οργανισμοί που θέλουν να καταστούν "employers of choice" , όπως αποκαλούνται στη σύγχρονη επιστημονική βιβλιογραφία, ή οι οργανισμοί που επιθυμούν να συγκαταλέγονται στον διεθνή κατάλογο των " Best Workplaces", θεωρώ ότι πρέπει ήδη να βρίσκονται σε διαδικασίες δημιουργίας Κέντρων Υγείας στα οποία να εργοδοτούνται Ιατρός/οι Εργασίας, Εργασιακός/κοι Ψυχολόγοι και να εργάζονται συλλογικά για την καλλιέργεια ανθρωποκεντρικής κουλτούρας και ενός υγιούς εργασιακού περιβάλλοντος για την ευημερία τόσο του οργανισμού όσο και του ανθρώπινου δυναμικού του.
Πηγές:
*Ανώτερη Λειτουργός, εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Κύπρου από το 1997. Από το 2006 είναι Επικεφαλής του Τομέα Στελέχωσης και Εργασιακών Σχέσεων, στην Υπηρεσία Ανθρώπινου Δυναμικού.
* (MSc Διεύθυνση Ανθρώπινου Δυναμικού, M.A. Επικοινωνιολογία, Μ.Δ. Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, Β.Α. Κοινωνιολογία και Κοινωνική Ψυχολογία)
