Εξέταση Κεραμικών Τεχνολογιών στα Νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, τη Δυτική Μικρά Ασία και την Κύπρο.
ΤΟΥ ΣΕΡΓΙΟΥ ΜΕΝΕΛΑΟΥ*
Το ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Κύπρου – Ερευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας με ακρωνύμιο BORDER (Borderlands as Areas of Mobility and Connectivity during the Third Millennium BC: Examining Regional Ceramic Technologies between the East Aegean Islands, Western Anatolia and Cyprus) ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2020 και έχει διάρκεια 24 μήνες (https://www.ucy.ac.cy/border/). Πρόκειται για πρόγραμμα «Ορίζοντας 2020 - 2η Ευκαιρία», το οποίο εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο των προγραμμάτων RESTART 2016-2020. Συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και την Κυπριακή Δημοκρατία μέσω του Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας. Συντονιστής και βασικός μεταδιδακτορικός ερευνητής του προγράμματος είναι ο Δρ Σέργιος Μενελάου και επιβλέπουσα η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, Δρ Ουρανία Κουκά.
Το διεπιστημονικό πρόγραμμα BORDER αφορά στη μελέτη και ανάλυση αρχαίων κεραμικών, ως μέσο κατανόησης της ανθρώπινης δραστηριότητας στο προϊστορικό παρελθόν, με στόχο την ανίχνευση και ανασύσταση διαπολιτισμικών επαφών και αλληλεπιδράσεων μεταξύ των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου (Λήμνος, Λέσβος, Χίος, Σάμος), της Δυτικής Μικράς Ασίας (κυρίως παράκτια ζώνη) και της Κύπρου (νοτιοδυτικό τμήμα), κατά τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ. Η περίοδος αυτή καλύπτει το τέλος της Χαλκολιθικής και την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της εν λόγω περιόδου είναι (α) η παρουσία μεγάλων, συνήθως παράκτιων, οικισμών με στοιχεία πρωτοαστικού χαρακτήρα (οικιστικά συστήματα με οχυρώσεις, έργα κοινής ωφέλειας, δημόσια κτήρια), (β) η σημασία των διαθαλάσσιων επικοινωνιών και διακίνηση ανθρώπων και αγαθών σε μεγάλες αποστάσεις, (γ) η σύνθετη κοινωνική οργάνωση και διαφοροποίηση εμφανής στην αρχιτεκτονική, τα ταφικά κτερίσματα και τον έλεγχο σε αποθηκευμένα προϊόντα, και (δ) ο εντοπισμός μιας πολιτισμικής ‘κοινής’ σε τέχνεργα ή τεχνολογικά χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν την ανταλλαγή ιδεών και τεχνογνωσίας μέσω της μετακίνησης συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων, αλλά και την θέσπιση μιας συμβολικής/κοινωνικο-οικονομικής διαλεκτικής.
Οι βασικοί στόχοι του προγράμματος κινούνται σε τέσσερις άξονες: (1) τη διαχρονική ανασύσταση της αρχαίας κεραμικής τεχνολογίας, (2) τη μελέτη διανησιωτικών και ηπειρωτικών επαφών μέσω του εντοπισμού εισηγμένων κεραμικών αγγείων στις υπό εξέταση περιοχές, (3) τη διεπιστημονική μελέτη κεραμικού υλικού μέσω του συνδυασμού παραδοσιακών προσεγγίσεων (βιβλιογραφικά δεδομένα, επιτόπια εξέταση και καταγραφή κεραμικών σε αρχαιολογικά μουσεία και αποθήκες φύλαξης, μελέτη του τοπίου και συλλογή γεωλογικών δεδομένων στις θέσεις αναφοράς) και σύγχρονων αναλυτικών μεθόδων (πετρογραφική ανάλυση λεπτών τομών, χημική ανάλυση με φασματοσκοπία φθορισμού ακτίνων Χ, ψηφιοποίηση και οπτικοποίηση δεδομένων μέσω χαρτών), και τέλος, (4) τον καθορισμό πολιτιστικών και γεωγραφικών συνόρων μέσα από την κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικοπολιτικών μηχανισμών σε όμορες περιοχές, που σήμερα ταυτίζονται με τη Δυτική Τουρκία, την Ανατολική Ελλάδα, και την Κύπρο.
Κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου του προγράμματος συνεξετάστηκαν δημοσιευμένα και αδημοσίευτα στοιχεία από τις υπό εξέταση περιοχές. Η εκτεταμένη βιβλιογραφική ανασκόπηση οδήγησε στην επιλογή συγκεκριμένων αρχαιολογικών θέσεων-οικισμών, όπως την Πολιόχνη-Λήμνου, Θερμή-Λέσβου, Εμπορειό-Χίου, και το Ηραίον-Σάμου για τη συλλογή και ανάλυση κεραμικών συνόλων με τις προαναφερθείσες τεχνικές. Καθώς τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο στην πολιτισμική διαδρομή της πλευράς αυτής του Αιγαίου από τη Νεολιθική περίοδο και έπειτα, και δεδομένης της απουσίας αντίστοιχων διεπιστημονικών μελετών στην ευρύτερη περιοχή, το πρόγραμμα BORDER θα συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση οικονομικών και κοινωνικών παραμέτρων στην Ανατολική εσχατιά του Αιγαίου και στη γεφύρωση του ερευνητικού χάσματος. Κατά τη διάρκεια του δεύτερου έτους του προγράμματος, η ανάλυση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων θα ολοκληρωθεί και θα συμπεριληφθούν υλικά από θέσεις κομβικής σημασίας της Δυτικής Μικράς Ασίας και της Κύπρου. Ήδη, προκαταρκτικά αποτελέσματα της πετρογραφικής ανάλυσης υποδεικνύουν την μετακίνηση κεραμικών προϊόντων προς τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, τόσο από το κεντρικό Αιγαίο όσο και από την κεντρική/νοτιοκεντρική Δυτική Μικρά Ασία.
Τέλος, στο πλαίσιο του έργου θα δημιουργηθεί πιλοτική βάση δεδομένων για συγκριτικούς σκοπούς με αντίστοιχες μελέτες που έχουν προηγηθεί σε άλλες περιοχές της Κύπρου, Ελλάδας, και Τουρκίας. Τα αποτελέσματα ενδέχεται να συμβάλουν (1) στην κατανόηση μιας ερευνητικά παραμελημένης πτυχής στην Αιγαιακή και Κυπριακή προϊστορία, (2) στον εμπλουτισμό της αρχαιολογικής γνώσης για τον καθορισμό πολιτιστικών συνόρων στην αρχαιότητα, σε περιόδους όπου δεν υπήρχαν ξεκάθαρα όρια με την γεωπολιτική σημασία που απέκτησαν μετά τον 20ο αιώνα. Εξίσου σημαντική θα είναι η συνεισφορά στην προώθηση νέων πτυχών σε συζητήσεις που αφορούν την ρευστότητα και ποικιλομορφία/πολυπλοκότητα των κοινωνικό-πολιτικών συνόρων και πως η αντανάκλαση σύγχρονων θεωριών επηρεάζει την αρχαιολογική ερμηνεία. (3) Επιπλέον, η έρευνα αυτή θα συμβάλει στην κατανόηση ζητημάτων ταυτότητας, όπως αυτή καθορίζεται αρχαιολογικά μέσω της μελέτης υλικών καταλοίπων και επιρροών μεταξύ διαφορετικών περιοχών.
*Μεταδιδακτορικός ερευνητής στην Ερευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
