TΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*
Οι αρχαίοι Έλληνες το γνώριζαν καλά: η δημοκρατία, ως το κατ’ εξοχήν πολίτευμα του λόγου, είναι ένα παιχνίδι πειθούς, άρα ρητορικής. Ο Πούτιν, ο Ερντογκάν και ο Σι Τζιπίνγκ δεν έχουν λόγο να υποβληθούν στον κόπο της πειθούς – η ισχύς τους δεν επιβάλλεται με το λόγο. Η χώρα που έχει εμπεδώσει καλά την πολιτική ρητορική είναι η μεγαλύτερη δημοκρατία παγκοσμίως - η χώρα του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, του εντυπωσιακότερου πολιτικού ρήτορα μεταπολεμικώς.
Δεν ξέρω ποιοι έγραψαν την ομιλία του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη (ΚΜ) στο αμερικανικό Κογκρέσο αλλά τους αξίζουν συγχαρητήρια. Ήταν μια ασυνήθιστη για τα ελληνικά δεδομένα άσκηση πολιτικής ρητορικής, σε ένα ακροατήριο μαθημένο σε υψηλά στάνταρντ. Μόνο κάποιος που γνωρίζει σε βάθος το ακροατήριό του μπορεί να κάνει μια τόσο καλή ομιλία. Ο ΚΜ μίλησε με την άνεση του ανθρώπου που όχι μόνο μιλά εξαιρετικά αγγλικά αλλά ξέρει βιωματικά πώς να αγγίζει τους συγκεκριμένους ακροατές του.
Τι έκανε την ομιλία του πρωθυπουργού τόσο εντυπωσιακή; Κατ’ αρχάς, ειδολογικώς, η ομιλία του ήταν ένα δείγμα «επιδεικτικού» λόγου – λόγου, δηλαδή, που εκφωνείται σε επίσημες συναθροίσεις και εκδηλώσεις. Όπως επισημαίνει ο Νέστωρ Κουράκης («Εισαγωγή στην κλασική ρητορική», Hippasus, 2021), σκοπός τους επιδεικτικού λόγου είναι «να δημιουργηθεί ένα ευχάριστο αίσθημα πνευματικής ανάτασης στους ακροατές και ταυτόχρονα να αποδοθεί έπαινος σε πρόσωπα ή και εγκώμιο σε θεσμούς».
Με άψογη εκφορά λόγου, ο ΚΜ εγκωμιάζει την αμερικανική δημοκρατία και τους ιδρυτικούς μύθους της, συνδέοντάς τους, ταυτόχρονα, με την κλασική ελληνική συνεισφορά στην πολιτική σκέψη – δημοκρατία, ελευθερία, ισονομία. Τιμά τους θεμελιωτές της Αμερικής (Μάντισον, Τζέφερσον), ευγνωμονεί τους φιλέλληνες και αρωγούς των κατατρεγμένων Ελλήνων στη διάρκεια της Επανάστασης (Samuel Gridley Howe, John Hill), εγκωμιάζει τη χώρα που φιλοξένησε Έλληνες μετανάστες επιτρέποντάς τους να συμμετάσχουν στο αμερικανικό όνειρο, και τιμά τους Ελληνοαμερικανούς που πρόκοψαν στη δεύτερη πατρίδα τους (Δουκάκης, Νεγκροπόντε, Μπουρλά, Καζάν, κλπ.). Η ομιλία του απηχεί ευαισθησίες της εποχής: έχει την αναμενόμενη δόση πολιτικής ορθότητας, με αναφορές στη θέση της γυναίκας στο δημόσιο βίο, τις ανισότητες, τη δουλεία.
Στην ομιλία του πρωθυπουργού συνυπάρχουν τα τρία στοιχεία της αριστοτελικής πειθούς - ήθος, πάθος, λόγος. Ο ΚΜ κέρδισε την εμπιστοσύνη του ακροατηρίου του (ήθος) γιατί μιλά έξοχα αγγλικά, αποπνέει κοσμοπολιτισμό, και συμμερίζεται το κύριο αφήγημα με το οποίο αυτοκατανοούνται οι φιλελεύθερες δημοκρατίες – δημοκρατία, πρόοδος, συμπεριληπτικότητα.
Η εκφορά της ομιλίας του είχε το πρέπον λεκτικό πάθος – απευθύνθηκε με λελογισμένο τρόπο στα συναισθήματα των ακροατών του. Οι ιστορικές του αναφορές στους θεμελιωτές τα Αμερικής, στο μεγαλείο της χώρας του Λίνκολν και του Τζέφερσον, στις θυσίες των Ελλήνων επαναστατών τους ’21, και στο αγωνιστικό πνεύμα των Ουκρανών μαχητών της Μαριούπολης τον συνέδεσαν συγκινησιακά με τους ακροατές του.
Τέλος, ο λόγος του στέρεος, μικροπερίοδος, με λογική συνοχή, δοκιμιακός σε μερικά σημεία («σειρήνες του λαϊκισμού», πολωτικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εγκώμιο της «σωφροσύνης», τα τρία γνωρίσματα των επιτυχημένων δημοκρατιών – κοινωνικό κεφάλαιο, ισχυροί θεσμοί, κοινές αφηγήσεις) και ανάλαφρος σε άλλα (αυτοβιογραφικά στοιχεία, δόση χιούμορ), με πληθώρα ιστορικών και σύγχρονων πολιτικών αναφορών, παρήγαγε ένα στιβαρό και εκλεπτυσμένο μήνυμα, εναρμονισμένο με την αξιακή αυτοκατανόηση των ακροατών του.
Ο καλός ρήτορας έχει επίγνωση της εγγενούς διαλογικότητας της γλώσσας. Ακούμε ή διαβάζουμε μάτι σε συνάφεια - έμμεσο διάλογο - με το συγκείμενο που το περιβάλλει. Είναι αδύνατον να ακούσεις τον ΚΜ, ήδη στο δεύτερο λεπτό της ομιλίας του, να λέει: «[Οι δεσμοί μας] είναι μια υπενθύμιση της κοινής μας πίστης στην ελευθερία έναντι της τυραννίας, στη δημοκρατία έναντι του αυταρχισμού, στη θεμελιώδη σημασία του σεβασμού του κράτους δικαίου έναντι του πολέμου και της αναρχίας», και να μη σκεφτείς τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Αν είσαι Αμερικανός γερουσιαστής, που μόλις έχει εγκρίνει 40 δισ. δολάρια βοήθεια για την Ουκρανία, αυτή η υπαινικτική αναφορά σού καθιστά ενστικτωδώς συμπαθή τον ομιλητή. Κι αν τυχόν αμφέβαλλες, ο ομιλητής προβαίνει, στη συνέχεια, σε ευθεία αναλογία των Ουκρανών μαχητών με τους Έλληνες εξεγερμένους του ’21 (Μεσολόγγι-Μαριούπολη) και την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο.
Και, βεβαίως, ο καλός πολιτικός ρήτορας γνωρίζει ότι θα προβάλλει πιο πειστικά τα εθνικά αιτήματά του αν τα συνδέσει με σχήματα που ήδη κατανοεί ευμενώς γι αυτόν ο ακροατής του. Δεν χρειαζόταν να πει τίποτα για δυσνόητα θέματα περιφερειακών διαφορών με την Τουρκία ο πρωθυπουργός· τα λέει όλα η αναφορά στην «επιθετικότητα» και τον «αναθεωρητισμό» του Πούτιν. Αν ο ακροατής καταλαβαίνει αυτά, θα καταλάβει και τους υπαινιγμούς σου.
Δεν χρειάζεται να είσαι πολιτικός φίλος του Κυριάκου Μητσοτάκη για να διαπιστώσεις καλοπροαίρετα ότι η ομιλία του στο Κογκρέσο είχε όλα τα γνωρίσματα της εξαιρετικής ρητορικής. Μόνο οι μικρόνοες αγνοούν την ποιότητα όταν την αντικρύζουν. Το μελαγχολικό ερώτημα είναι: γιατί πρέπει να μιλήσει κανείς στο Κογκρέσο για να έχει την ευκαιρία να εκφωνήσει μια ρητορικώς άψογη ομιλία; Γιατί όχι και στο ελληνικό κοινοβούλιο; Αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση, στην οποία θα επανέλθω με την πρώτη ευκαιρία.
*Καθηγητής στην Έδρα Columbia Ship Management και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών, στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (www.htsoukas.com)
