«Αγριόγατες» και Αγριάνθρωποι


ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ*

Ο θάνατος της «αγριόγατας» Σερβάλ κάτω από πανάθλιες και πένθιμες συνθήκες απηχεί τον επιθανάτιο ρόγχο μιας κοινωνίας που μιμείται τον πολιτισμό στις αλλεπάλληλες εκδοχές του, στο μεταίχμιο μιας ανέκκλητης εκβαρβάρωσης της σκέψης, του πνεύματος και της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το μοτίβο το γνωρίζουμε: οι κτηνιατρικές υπηρεσίες, η νομική υπηρεσία, κι όλοι οι εμπλεκόμενοι θα δικαιολογήσουν την απραξία τους – προφάσεις, φυσικά, εν αμαρτίαις. «Όλα έγιναν νόμιμα, καθώς πρέπει». Κι όμως η απομάκρυνση ενός ζώου από τον ιδιοκτήτη του («κατάσχεση» χαρακτηρίστηκε, λες και πρόκειται για αντικείμενο) προϋποθέτει την ύπαρξη κατάλληλων υποδομών για τη φροντίδα των ζώων. Το τσίρκο των παρωχημένων «ζωολογικών κήπων» συνιστά όνειδος για την ανθρωπότητα. Φανταστείτε την τραγική οδύσσεια τoυ ευαίσθητου αυτού αιλουροειδούς από τη στιγμή που αποχωρίστηκε από τον φύλακα-σύντροφο-άνθρωπό του. Απορία, μοναξιά, ψυχοσωματικός πόνος, άλγος, ασθένεια, σε συνθήκες αφόρητου καύσωνα, σε άθλια παραπήγματα. Ποιος ευαισθητοποιήθηκε; Ποιοι αισθάνθηκαν την αγωνία της γάτας; Ποιος θ’ αναλάβει την ευθύνη; Η αγωνία και ο πόνος της γάτας τελείωσε με τον θάνατό της, αλλά το τελευταίο της βλέμμα ας μας στοιχειώνει αυτόν τον Αύγουστο, διότι μετά θα ξεχαστεί, και η ζωή θα συνεχιστεί μέσα στους ακατάπαυστους, αναρίθμητους ρυθμούς της πλεονεξίας και της ματαιοδοξίας μας.

Η ανθρωπότητα καταγράφει μερικές χιλιάδες χρόνια πολιτισμού, ο πλανήτης δισεκατομμύρια έτη. Κι όμως μέσα σ’ ένα απειροελάχιστο διάστημα, σαν μια στιγμιαία έκλαμψη μέσα στην ιστορία, τα θεωρούμενα έλλογα όντα επέφεραν μια σχεδόν ολοκληρωτική οικολογική καταστροφή. Το σώμα του πλανήτη αιμορραγεί, υποτροπιάζει, ετοιμάζεται να εκτινάξει από τους ώμους του την παρασιτική επενέργεια του ανθρώπου εις βάρος του. Οι καταπράσινες δασώδεις εκτάσεις που άλλοτε σκέπαζαν με τον ίσκιο τους τη γη αποψιλώθηκαν από την ανθρώπινη δραστηριότητα και τις πυρκαγιές, οι λίμνες και τα νερά μολύνθηκαν με χημικές, ορμονικές και άλλες προσθετικές ουσίες, η εκπομπή αερίων κι αναθυμιάσεων στην ατμόσφαιρα κατέστρεψαν τη βιοποικιλότητα, πανάρχαιοι παγετώνες εξαχνώθηκαν, χιλιάδες έμβια είδη και χλωρίδα αφανίστηκαν. Η κλιματική αλλαγή συνοδεύεται από την αποσύνθεση του περίπλοκου ιστού του οικοσύστηματος: πλημμύρες, καύσωνες, ξηρασία, παραμόρφωση του υδρολογικού κύκλου. Από την άλλη, η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια χρονολογική συναγωγή ολέθριων συμβάντων – πολέμων, βαναυσότητας, επιβολής, κατακτήσεων που ερημώνουν τη γη, εθνοκαθάρσεων, και ο παραλογισμός συνεχίζεται στις μέρες μας, λες και η Γη ανήκει στις ματαιόδοξες πεπερασμένες εφήμερες κοινωνίες των ανθρώπων.

Αυτή τη στιγμή, που η ανθρώπινη φυλή βρίσκεται ενώπιον των συνεπειών της απληστίας της, της παράφορης και τυφλωμένης επιδίωξης της για υλικό πλούτο, της υπερ-εκμετάλλευσης και εξάντλησης των φυσικών πόρων, μέσα στο κλίμα μιας αποκαλυπτικής βιομηχανικής έκρηξης, που θα σκορπίσει τα ερείπιά της στα πέρατα του σύμπαντος, αποδεικνύεται πως είναι πολύ δύσκολος ο συσχετισμός εξελιγμένης γνώσης, τεχνολογίας και πολιτισμού. Ο Ρουσσώ, υποθέτω, είχε δίκιο: οι τέχνες και οι επιστήμες ούτε πιο ενάρετους μας έκαναν ούτε πιο ευτυχείς.

Η τραγική ιστορία της «αγριόγατας» στη γη των αγριάνθρωπων, μαζί με τόσες άλλες παρόμοιες ιστορίες, οφείλει να επαναπροσδιορίσει ριζικά τη σχέση των ανθρώπων με τη φύση και τα ζώα. Με τη φύση: από τη μια, είναι καιρός ν’ αποβάλουμε τον μυστικιστικό, υπερβατικό μανδύα, που μας μεταμορφώνει στη μωρή μας συνείδησή στα κορυφαία δημιουργήματα μια υπεροντότητας που έφτιαξε τον κόσμο αποκλειστικά και ειδιστικά για μας. Από την άλλη ο επιστημονισμός, ως κυρίαρχο ρεύμα του μετα-καρτεσιανού και νευτώνειου παραδείγματος που αντιμετωπίζει τον κόσμο ως μηχανή (και όχι ως οργανισμό επιρρεπή στον θάνατο) που μπορεί να επιδιορθωθεί, να επισκευαστεί, ή ακόμη και ν’ αντικατασταθεί, πρέπει ν’ ανατραπούν στην κοινή συνείδηση. Η επικράτησή του νευτώνειου επιστημονισμού διαχύθηκε παντού, επικράτησε στην κουλτούρα, την παιδεία, στις καθημερινές μας συμπεριφορές. Ο πλανήτης χρειάζεται ένα νέο παράδειγμα. Η απροκάλυπτη ανθρωποκεντρική σύλληψη (η ανθρωπότητα δηλαδή είναι ο κυρίαρχος της φύσης) αποδείχθηκε όχι απλώς λανθασμένη αλλά και ολέθρια. Το ανθρώπινο είδος δεν είναι ανώτερο ή περισσότερο σημαντικό από οποιοδήποτε άλλο έμβιο ή άβιο είδος, ούτε από την ίδια τη φύση.

Περισσότερο επιτακτικά όμως, σ’ αυτή τη συγκυρία, τίθεται ένα τρομακτικά καίριο ζήτημα, ένα ιστορικό έγκλημα διαρκείας, ένα ηθικο-πολιτικό πρόβλημα: τα δικαιώματα των ζώων. Από την αρχαιότητα το ζήτημα απασχόλησε εκατοντάδες φιλοσόφους, από τους Πυθαγόρειους μέχρι τον Πλάτωνα, τον Θεόφραστο, τον Πορφύριο (βλ. Περί αποχής εμψύχων) μέχρι τον Ιμμάνουελ Καντ. Καίρια όμως το ζήτημα έθεσε ο βρετανός φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ (π. 1832). Ενώ καταπιανόμαστε με κάθε είδους κοινωνικο-ψυχολογικά προβλήματα και χρονίζουσες κακοήθεις διακρίσεις, αδυνατούμε να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με τα ζώα. Το ζήτημα της βάρβαρης ζωοκτονίας, της κακομεταχείρισης των ζώων, της απελευθέρωση τους, και η αλλαγή των νομοθεσιών που αφορούν τις συνθήκες διαβίωσης των αγροτικών ζώων και των πειραματόζωων, εμπίπτει ξεκάθαρα στον τομέα της ηθικής φιλοσοφίας, προτάσσοντας θεμελιώδεις ηθικές αρχές, κι απαιτώντας παράλληλα τη διεύρυνση του ηθικού μας ορίζοντα μακριά από προκαταλήψεις κι εθισμούς.  

Ο Μπένθαμ στο μνημειώδες έργο του «Εισαγωγή στις Αρχές της Ηθικής και της Νομοθεσίας» (1789) υποστήριξε την απόδοση ηθικών δικαιωμάτων σε όλη τη ζωική δημιουργία, βάσει του κριτηρίου του πόνου. Έγραφε:

«Μπορεί να έρθει η μέρα που η υπόλοιπη ζωική δημιουργία θα αποκτήσει δικαιώματα που δεν θα μπορούν να αφαιρεθούν παρά από ένα τυραννικό χέρι. Οι Γάλλοι έχουν ήδη ανακαλύψει [αναφέρεται στη δουλεία] ότι η μελανότητα του δέρματος δεν είναι λόγος για να αφεθεί ένας άνθρωπος στις ορέξεις ενός βασανιστή. Μπορεί να έρθει η μέρα που θα αναγνωριστεί ότι ο αριθμός των ποδιών, η τριχοφυϊα του δέρματος ή η κατάληξη του ιερού οστού αποτελούν εξίσου ανεπαρκείς λόγους για να εγκαταλείψουμε ένα ον που αισθάνεται να έχει την ίδια μοίρα. Υπάρχει κάποιο άλλο στοιχείο για το οποίο θα πρέπει να χαράξουμε μια ανυπέρβλητη γραμμή; Μήπως αυτό είναι η ιδιότητα του λόγου, ή, ίσως, της ομιλίας; Ένα ανεπτυγμένο άλογο ή ένας σκύλος είναι ασύγκριτα πιο έλλογα και πιο ευαίσθητα ζώα από ένα βρέφος μίας ημέρας, μίας εβδομάδας, ή ενός μηνός. Αλλά, ακόμα κι αν δεν είναι έτσι, τι αλλάζει; Το ερώτημα δεν είναι ‘Μπορούν να συλλογίζονται’; Ούτε ‘μπορούν να μιλούν’, αλλά ‘μπορούν να υποφέρουν;»

Ποιος μάς παραχώρησε λοιπόν την ευχέρεια, το «πλεονέκτημα», την αδιανόητη σκληροψυχία, να σκοτώνουμε ανυπεράσπιστα ζώα απλώς για την ικανοποίησή μας; Ο Μπένθαμ, δύο αιώνες πριν, έθεσε τον δάχτυλον επί τον τύπον των ήλων, προσβλέποντας σε μια καθολική ηθική: Το βασικό χαρακτηριστικό ή ιδιότητα που πρέπει να έχει ένα άτομο (και όλα τα όντα) για να γίνεται αντικείμενο ίσης εκτίμησης είναι η ικανότητά του να υποφέρει. Για την ακρίβεια να υποφέρει και/ή ν’ απολαμβάνει την ύπαρξη. Δεν τίθεται ζήτημα της ικανότητας χρήσης γλώσσας ή της κατανόησης ανώτερων μαθηματικών. Η ιστορία που προηγείται μέχρι την απελευθέρωση των ζώων (αρχής γενομένης με τον Μπένθαμ) θα καταχωρηθεί ως η εποχή των προφάσεων και των ευρηματικών προσχημάτων είτε για να συγκαλύψουμε τις τύψεις μας είτε για να δικαιολογήσουμε την ειδιστική μας προκατάληψη.

Τι πήγε στραβά; Το ερώτημα είναι αμείλικτο: Πρέπει να συνεχίζουμε να σκοτώνουμε για να ζήσουμε; Ή μήπως οφείλουμε ν’ αναγνωρίσουμε το φυσικό δικαίωμα της ζωής και στα μη ανθρώπινα ζώα; Ένα είναι βέβαιο: στον εικοστό πρώτο αιώνα όλη η φύση διαμαρτύρεται ενάντια στη βαρβαρότητα του ανθρώπου που παρανοεί, καταστρέφει, σφαγιάζει στο πέρασμά του όλα τα δημιουργήματα του πλανήτη, στρέφοντας εν τέλει το αιχμηρό ακόντιο στον ίδιο του τον εαυτό, στο κέντρο της καρδιάς του. Έφτασε η ώρα που προέβλεψε ο Μπένθαμ: να χαράξουμε την ανυπέρβλητη γραμμή.

Ενόψει των προεκλογικών συζητήσεων που θ’ ακολουθήσουν, αναμένουμε – η νέα γενιά πιο πολύ απ’ όλους – ν’ ακούσουμε θέσεις, πολιτικές και προτάγματα που να συμπεριλαμβάνουν ρεαλιστικές λύσεις για αυτά τα κρίσιμα ζητήματα: την οικολογική καταστροφή, την αναβάθμιση της παιδείας ώστε να περισταλεί η καλπάζουσα πενία του πνεύματος, τον εκσυγχρονισμό των νομοθεσιών για την προστασία των δικαιωμάτων των ανθρώπων και των ζώων, την καταπολέμηση της ενδογενούς διαφθοράς του πολιτικού μας συστήματος. Μέχρι τώρα φαίνεται πως ακολουθείται η πεπατημένη οδός: αναμηρυκασμός αναχρονιστικών συνθημάτων, μια κωμικοτραγική φιέστα απόδοσης ευθυνών για το κυπριακό, ένας λόγος φτηνός και ρηχός.

Αυτή τη φορά πολλοί από εμάς, να είστε βέβαιοι, θα σας παρακολουθούμε μέσα από τα διαπεραστικά μάτια της «αγριόγατας» που τελεύτησε μαρτυρικά στη γη των αγριάνθρωπων.

*Τακτικό Μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών

Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κύπρου




Comments (2)

  1. Αθανάσιος Γαγάτσης:
    Aug 12, 2022 at 10:48 AM

    ΠΟΛΥ ΚΑΛΟ ΚΥΡΙΑΚΟ. ΘΑΝΑΣΗΣ Γ.

  2. ΑΝΝΑ ΤΕΝΕΖΗ:
    Aug 18, 2022 at 08:53 AM

    Επί τέλους! Να ακούγονται οι φωνές ανθρώπων με εκτόπισμα ηθικό και πνευματικό/διανοητικό, μπάς και καταλάβουν οι πολιτικοί ότι δεν είναι μόνοι τους να παίζουν τις τραγικές ιλαροκωμωδίες τους, ότι υπάρχουν άνθρωποι που αγωνιούν και επαγρυπνούν, που νοιάζονται για τη διαμόρφωση ενός τουλάχιστον ευπρεπούς προσώπου της χώρας μας, εντός και εκτός, και που παρακολουθούν την εξέλιξη των γεγονότων με έγνοια, ανησυχία - αν όχι αγωνία - και καθαρό πατριωτισμό.
    Ευχαριστώ τον καθηγητή και ακαδημαΙκό κ. Κυριάκο Δημητρίου και εύχομαι να ακολουθήσουν κι άλλοι!


This thread has been closed from taking new comments.





Newsletter










1656