ΤΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*
Η τελετή στέψης της Βασίλισσας Ελισάβετ Β’ στο Αββαείο του Γουεστμίνστερ, το 1953, αναπαρίσταται υπέροχα στο πέμπτο επεισόδιο της βραβευμένης σειράς «Το Στέμμα», του Netflix. Αντανακλά αντιλήψεις για την εξουσία, το ρόλο ενός μεσαιωνικού θεσμού (της βασιλείας) στη νεωτερική κοινωνία, την εξελισσόμενη σχέση τεχνολογίας και θεσμών.
Ακολουθώντας το πρωτόκολλο, η νεαρή Ελισάβετ (μόλις 23 ετών) θέλει μια συμβατική τελετή. Ο σύζυγός της, ο Φίλιππος, «ξένος» στο παλάτι των Γουίνδσορ, επιδιώκει να «εκδημοκρατίσει» την τελετή – να φέρει το Στέμμα, τηλεοπτικώς, κοντά στο λαό. Η Ελισάβετ έχει αντιρρήσεις. «Ο κόσμος βλέπει τη μοναρχία ως κάτι ανώτερο. Ως έμπνευση, υψηλό ιδεώδες», λέει. «Πώς θα ανυψώσεις [το ηθικό του λαού] με κάτι που δεν μπορεί να δει;», απαντά ο Φίλιππος. Η Ελισάβετ, τελικά, πείθεται. Για πρώτη φορά, η τελετή μεταδίδεται τηλεοπτικά.
Ένα στοιχείο της τελετής, όμως, παραμένει απροσπέλαστο στη θέα – το χρίσμα. Είναι «η πιο κατανυκτική στιγμή της τελετής», εξηγεί ο παραιτηθείς από το θρόνο Εδουάρδος VIII σε παρέα φίλων του στο Παρίσι, οι οποίοι παρακολουθούν τηλεοπτικά την τελετή. Ο Αρχιεπίσκοπος χρίει τελετουργικά με «άγιο μύρο» την Ελισάβετ. Η απόκρυφη ιερότητα εντυπωσιάζει. «Είναι τρελό», παρατηρεί κάποιος από την παρέα του Εδουάρδου. «Αντιθέτως», απαντά αυτός. «Ποιος θέλει τη διαφάνεια, όταν μπορεί να έχει μαγεία; Ποιος θέλει την πρόζα, όταν μπορεί να έχει την ποίηση; Αν αφαιρέσεις το πέπλο τι απομένει; Μια συνηθισμένη νεαρή γυναίκα, με μέτριες ικανότητες και λίγη φαντασία. Αλλά μόλις την ντύσεις κατάλληλα και την αλείψεις με λάδι, τι έχεις; Μια θεά».
Το μυστηριακό χρίσμα μετατρέπει ένα συνηθισμένο άνθρωπο σε σύμβολο. Το χριστιανικό τελετουργικό, αν και ουσιώδες εδώ, δεν είναι το μείζον: το σημαντικό είναι η συμβολοποίηση. Το τελετουργικό διαφοροποιείται με την πάροδο του χρόνου, η συμβολοποίηση παραμένει. Ακόμη και κοσμικές τελετές (όπως η ορκωμοσία του προέδρου των ΗΠΑ) υπογραμμίζουν την ιερότητα – την ποιητικότητα - της στιγμής: τη μετατροπή ενός κοινού ανθρώπου σε σύμβολο του έθνους.
Η ιερότητα προσδίδει «χαρισματική ακτινοβολία» στα πρόσωπα-σύμβολα: παραδειγματίζουν και εμπνέουν. Η εξουσία που ενσαρκώνουν σηματοδοτεί αξίες με βάση τις οποίες θα επιτύχουμε το κατόρθωμα του συλλογικού βίου. Η συμβολοποίηση του ηγέτη είναι αναπόφευκτη στο μέτρο που εμπιστευόμαστε τον καθοριστικό ρόλο του στη λήψη αποφάσεων που επηρεάζουν τη ζωή μας.
Η εμπιστοσύνη είναι το μείζον. Η ορθολογική επιχειρηματολογία κάποια στιγμή εξαντλείται. Τελικά, μόνο η πίστη στον λήπτη αποφάσεων κλείνει τον κύκλο της επιχειρηματολογίας. Ο διάλογος γονιού-παιδιού απεικονίζει αυτή τη διαδικασία. Στο παιδί δεν μπορεί να εξηγηθεί πλήρως ορθολογικά τι πρέπει να κάνει π.χ. για τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου. Το παιδί υπακούει τον γονιό στο μέτρο που τον εμ-πιστεύεται.
Η εμπιστοσύνη εμπεριέχει στοιχεία ανεξάλειπτης αδιαφάνειας. Διαπερνά κάθε σχέση εξουσίας – γονιού-παιδιού, δασκάλου-μαθητή, γιατρού-ασθενούς, κυβερνήτη-πολίτη. Η απαίτηση της λογοδοσίας δεν εξαλείφει την αναγκαιότητα της πίστης-εμπιστοσύνης. Η εμπιστοσύνη διατηρείται όσο η ορατή συμπεριφορά του ηγέτη στην άσκηση του ρόλου του («προσκήνιο») συντονίζεται με τις προσδοκίες αυτών στους οποίους απευθύνεται. Ωστόσο, η συμπεριφορά που δεν βλέπουμε (το «παρασκήνιο»), δεν εξαλείφεται.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) αναδιατάσσουν τη σχέση «παρασκηνίου»-«προσκηνίου». Το προσωπικό καθίσταται εύκολα δημόσιο. Οι πολιτικοί χρησιμοποιούν τα ΜΚΔ για να έρθουν κοντά στον πολίτη. Προβάλλοντας σκηνοθετημένες προσωπικές στιγμές (το «παρασκήνιο»), δημιουργούν οικειότητα με τον ψηφοφόρο. Πρόκειται, όμως, για δίκοπο μαχαίρι: η καταγραφή των προσωπικών στιγμών δεν είναι πάντα ελεγχόμενη.
Ο αισθησιακός χορός, σε ιδιωτικό πάρτι, της νεαρής Φινλανδής πρωθυπουργός κ. Μαρίν μπορεί να είναι μέρος του «παρασκηνίου», αλλά, στο μέτρο που διαρρέει, εισέρχεται στο «προσκήνιο». «Είμαι άνθρωπος», είπε, δίνοντας εξηγήσεις, η πρωθυπουργός. Και πρόσθεσε: «Δεν έχω χάσει ούτε μια μέρα δουλειάς. [Κρίνετέ με] από το τι κάνω στη δουλειά μου, όχι πώς περνάω τον ελεύθερο χρόνο μου».
Τυπικά σωστό, αλλά ουσιαστικά αδύνατο επιχείρημα. «Προσκήνιο» και «παρασκήνιο» - επαγγελματικές και προσωπικές στιγμές - είναι αδιαχώριστα για τα δημόσια πρόσωπα, στην εποχή των ΜΚΔ. Άλλωστε, η εικόνα της μητέρας που θηλάζει, την οποία πρόβαλλε παλαιότερα η κ. Μαρίν, δεν ήταν αμιγώς ιδιωτική – κοινοποιήθηκε σε συνάφεια με τον δημόσιο ρόλο της. Ο/η πρωθυπουργός δεν κάνει δουλειά με ωράριο. Κάθε στιγμή, και στην πιο ιδιωτική, ενδέχεται να κληθεί να πάρει αποφάσεις με δημόσιο αντίκτυπο.
Τίποτα το παράνομο ή ανήθικο δεν έκανε η κ. Μαρίν. Από τη στιγμή, όμως, που ο αισθησιακός χορός της ήρθε στο «προσκήνιο», προκάλεσε αίσθηση: αφενός εκτόπισε άλλα μείζονα θέματα, αφετέρου προκάλεσε ερωτήματα για την ευθυκρισία της, όπως αν μέθυσε ή γιατί δέχθηκε να βιντεοσκοπηθεί από ανθρώπους που τελικά δεν άξιζαν την εμπιστοσύνη της. Η εμπιστοσύνη κλονίζεται όταν συμπεριφορές «παρασκηνίου» έρχονται ανεξέλεγκτα στο «προσκήνιο». Η άγνοια είναι, ενίοτε, δύναμη.
Ο Φίλιππος καταλάβαινε πόσο σημαντικό είναι για τη Βασίλισσα να είναι προσιτή στους υπηκόους της στην εποχή της τηλεόρασης, αλλά η Ελισάβετ κατανοούσε κάτι που οι γενιές της άμεσης επικοινωνίας υποτιμούν: η άσκηση νομιμοποιημένης εξουσίας προϋποθέτει την πίστη-εμπιστοσύνη, η οποία, με τη σειρά της, επιβάλλει ότι οι ασκούντες την εξουσία πρέπει να προστατεύουν την αθέατη πλευρά της - τη «μαγεία» της.
*Καθηγητής στην Έδρα Columbia Ship Management και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (www.htsoukas.com)
