Η απρόβλεπτη διαφορά που έκανε τη διαφορά

ΤΟΥ ΧΑΡΙΔΗΜΟΥ Κ. ΤΣΟΥΚΑ*

Τον Μάϊο 2005 είχα την ευκαιρία μιας σύντομης συζήτησης στην Αθήνα με τον πρώην πρόεδρο της Νότιας Αφρικής, τον αείμνηστο Φρέντερικ ντε Κλερκ. Είχε προσκληθεί να μιλήσει στο ετήσιο Ελληνικό Συνέδριο Ηγεσίας, του οποίου ήμουν συντονιστής. Τον ρώτησα, μεταξύ άλλων, το προφανές: τι ήταν αυτό που τον ώθησε να παραδώσει την εξουσία στο Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο, γνωρίζοντας ότι διακινδύνευε τα πάντα για τη λευκή κυβερνώσα μειονότητα; «Θα μπορούσα να συνεχίσω να κυβερνώ», απάντησε, «αλλά θα κυβερνούσα επί πτωμάτων. Η αμφισβήτηση του καθεστώτος του απαρτχάιντ είτε θα κατέληγε στην αιματοχυσία, είτε στην ειρηνική μετάβαση. Διάλεξα το δεύτερο».

Σκέφτηκα τα λόγια του Ντε Κλερκ, με αφορμή τον πρόσφατο θάνατο ενός από τους σημαντικότερους ηγέτες του 20^ου αιώνα, του Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ. Ο τελευταίος πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ο ηγέτης που, με τις κρίσιμες επιλογές του, επέφερε, έστω και απρόθετα, την κατάρρευση του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού και τον τερματισμό της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Η δημοκρατική Ευρώπη του χρωστά πάρα πολλά.

Καμία καθεστωτική μεταβολή δεν είναι αυτονόητη, ούτε απαραίτητα ειρηνική – οι χειρισμοί των πρωταγωνιστών καθορίζουν την τροχιά των εξελίξεων. Η Νότια Αφρική θα μπορούσε κάλλιστα να είχε βυθιστεί σε παρατεταμένη βία και οι αντικομουνιστικές εξεγέρσεις στην Ανατολική Ευρώπη, τη δεκαετία του 1980, να είχαν προβλέψιμα αιματοκυλιστεί, όπως συνέβη το 1956 και το 1968. Ο Ντε Κλερκ και ο Γκορμπατσόφ επέλεξαν την ειρηνική οδό. Δεν ήταν αναπόφευκτο – ήταν επιλογή. 

Τον Οκτώβριο 1989, σε επετειακή ομιλία του στο Ανατολικό Βερολίνο, σε περίοδο σφοδρών αντικαθεστωτικών διαδηλώσεων και μαζικών αποδράσεων στη Δύση,  ο Γκορμπατσόφ είχε πει: «Η απόφαση για το πώς είναι οργανωμένη μια κοινωνία είναι απόφαση του λαού της». Η στάση του αυτή προδιέγραψε το μέλλον των καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη. Και, φυσικά, αν οι Πολωνοί, οι Ούγγροι και οι Ανατολικογερμανοί μπορούν να αποφασίζουν για τη μοίρα τους, γιατί όχι και οι Λιθουανοί, οι Εσθονοί και οι Ουκρανοί; Η σοβιετική αυτοκρατορία είχε μπει σε τροχιά αποδόμησης. 

Ο Γκορμπατσόφ είχε συνειδητοποιήσει, πιο έντονα μετα την τρομακτική πυρηνική έκρηξη στο Τσέρνομπιλ το 1986,  ότι ένα καθεστώς θεμελιωμένο στο ψέμα και την καταπίεση δεν έχει μέλλον. Το 1988 είχε πει σε κομματική συνάθροιση: «Με πιο δικαίωμα, 20 εκατομμύρια μέλη [του Κομμουνιστικού Κόμματος] κυβερνούν 200 εκατομμύρια ανθρώπους;». Ήταν το ερώτημα που απωθούσε το κομμουνιστικό καθεστώς, γιατί γνώριζε την απάντηση: η μόνη πηγή κυβερνητικής νομιμοποίησης είναι οι ελεύθερες εκλογές. Από τη στιγμή που το ερώτημα το θέτει ο ίδιος ο επικεφαλής, ανοίγει το κουτί της Πανδώρας.  Η ελευθερία που έφεραν οι μεταρρυθμίσεις του (ανταγωνιστικές εκλογές, ελευθερία έκφρασης, κλπ.) ανέδειξαν την ευθραυστότητα του ολοκληρωτικού καθεστώτος.

Ο Γκορμπατσόφ ήταν γέννημα-θρέμμα του εξουσιαστικού μηχανισμού του Κομμουνιστικού Κόμματος. Πώς, λοιπόν, αποτέλεσε την έκπληξη; Διακεκριμένοι σοβιετολόγοι, όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης, έπεσαν έξω στις προβλέψεις τους. Τι έκανε τον Γκορμπατσόφ διαφορετικό; Ο Γκορμπατσόφ διέθετε ηθικό πυρήνα·  δεν είχε μεταμορφωθεί πλήρως σε τεχνικό της εξουσίας, όπως οι προκάτοχοί του. Η ισχύς δεν συνιστούσε αυταξία γι αυτόν (εξού και ο Πούτιν, ο αρχετυπικός εξουσιολάγνος δεσπότης, τον θεωρούσε «αφελή»).

Η γεροντοκρατία του Κρεμλίνου, μετά από αλλεπάλληλους θανάτους υπερηλίκων ηγετών (Μπρέζνιεφ, Αντρόποφ, Τσερνένκο), επέλεξε τον Γκορμπατσόφ γιατί, prima facie, εκτίμησε τις ικανότητές του, την κομματική αφοσίωσή του, και τη σχετική νεανικότητά του (ήταν 54 ετών). Αυτό που δεν είχε διαγνώσει διαυγώς ήταν ο ηθικός πυρήνας του - στοιχείο απροβλεψιμότητας. Παγιδευμένη στην μονολιθικότητά της, η νομενκλατούρα δεν συνειδητοποίησε ότι η ηγετική συμπεριφορά δεν είναι το προβλέψιμο συμπέρασμα παραγωγικού συλλογισμού  - δεν προκύπτει από γνωστές, αναλλοίωτες προκείμενες – αλλά συνιστά, ουσιωδώς, απροσδιόριστη δημιουργία. Η ηγετική προσωπικότητα μοιάζει με «μαύρο κουτί», στο οποίο οι συνάψεις εμπειριών, αξιών, αντιλήψεων, και περιστάσεων είναι εν δυνάμει απρόβλεπτες. Ο Γκορμπατσόφ ήταν η απρόβλεπτη διαφορά που έκανε τη διαφορά.  

Αντίθετα με τους εξουσιολάτρες κομματικούς γραφειοκράτες, ο Γκορμπατσόφ δεν έχασε την πεποίθηση ότι ο κομμουνισμός δεν (πρέπει να) είναι απλώς σύστημα εξουσίας, αλλά ζωογόνο ιδεώδες – μια ουτοπία ίσων, ορθολογικών και αλληλέγγυων ανθρώπων. Δεν ήταν φιλελεύθερος, αλλά, ως τέκνο του Διαφωτισμού, κατανοούσε ότι ο ανελεύθερος βίος δεν είναι βιωτός – η δικαιοσύνη και η ορθολογική σκέψη εμπεριέχουν την ελευθερία. Το εν μέρει ορθόδοξο χριστιανικό περιβάλλον της ευρύτερης οικογένειάς του διεύρυνε, πιθανότατα, τους αξιακούς ορίζοντές του. Είχε ενστικτώδη απέχθεια στη βία. Ήταν ένας γήινος, ισορροπημένος άνθρωπος, με στοχαστική προσέγγιση της ζωής: δεμένος με τους απλούς ανθρώπους της ρωσικής επαρχίας, λάτρευε τη σύζυγό του, δεν επεδίωξε τον διεφθαρμένο πλουτισμό. Το αγαπημένο του ποίημα ήταν το «Μόνος μου παίρνω το δρόμο» του Μιχαήλ Λέρμοντοφ («Μόνος μου παίρνω τον δρόμο / Το λιθόστρωτο λάμπει στην ομίχλη / Νύχτα. Σιωπή. / Η ερημιά τον Θεό ακούει, / Συνομιλούνε τ’ άστρα. […]). Πίστευε, αρχικά, ότι αν ο κομμουνισμός μπολιαζόταν με ελευθερία και εντιμότητα, θα άλλαζε, αποκτώντας ανθρώπινο πρόσωπο. Αντιφρονούντες αγωνιστές, όπως ο Βάτσλαβ Χάβελ και ο Λεχ Βαλέσα γνώριζαν βιωματικά ότι αυτό δεν θα συνέβαινε. Είχαν δίκιο. Ο άνεμος της ελευθερίας γρήγορα έγινε ανεξέλεγκτος στρόβιλος.

Στο πρόσφατο, διεισδυτικό βιβλίο του «Ηγεσία», ο Χένρι Κίσινγκερ αναφέρει ότι οι μεγάλοι ηγέτες κινούνται μεταξύ του εμπρόθετου και του αναπόφευκτου. Οι εν πολλοίς διαισθητικές κρίσεις τους συν-διαμορφώνουν το περιβάλλον τους. Αυτό που αργότερα φαίνεται αναπόφευκτο οφείλεται σε επιλογές τους. Χωρίς τις επιλογές του διαφορετικού Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ θα ήταν, πιθανότατα, δυσάρεστα διαφορετική η μοίρα της Ευρώπης και του κόσμου. Οι απανταχού δημοκράτες του είναι ευγνώμονες.

*Καθηγητής στην Έδρα Columbia Ship Management και Κοσμήτορας της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών, στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. (www.htsoukas.com)