ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΣΦΕΝΔΟΥΡΑΚΗ*
Σήμερα (12/02) γιορτάζεται παγκοσμίως η «Μέρα Δαρβίνου» με αφορμή τα γενέθλια του σπουδαίου επιστήμονα, ο οποίος γεννήθηκε το 1809 και πενήντα χρόνια μετά δημοσίευσε ένα από τα σημαντικότερα έργα στην ιστορία της ανθρωπότητας, γνωστό ως «Η Καταγωγή των Ειδών».
Κοντά διακόσια χρόνια μετά, και παρά τα όσα ακολούθησαν στην επιστήμη της βιολογίας (και όχι μόνο), η εξέλιξη των έμβιων όντων δεν έχει γίνει κοινό κτήμα της ανθρώπινης σκέψης. Σε πολλές χώρες, όπως η Κύπρος, δεν έχει ενταχθεί καν κανονικά στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση! Κι είναι πολλοί (έξω από την επιστημονική κοινότητα των βιολόγων βέβαια) που την αμφισβητούν και αρνούνται να αποδεχθούν τα απλά γεγονότα που συνιστούν πλέον τετριμμένη γνώση για τους ειδικούς. Ίσως να πρόκειται για το μοναδικό επιστημονικό πεδίο για το οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν ότι έχουν δική τους προσωπική άποψη, ακόμα κι εκείνοι που δεν γνωρίζουν καλά-καλά τι σημαίνει κύτταρο και τι γενετικό υλικό.
Έτσι, ως επιστήμονες που ασχολούμαστε με ένα πεδίο που αποκτά νόημα από την εξέλιξη και μόνο, οφείλουμε να επισημαίνουμε διαρκώς τα όσα γνωρίζουμε εδώ και πολλές δεκαετίες. Οφείλουμε να κάνουμε έναν αγώνα για την επιστημονική γνώση, για να παραφράσω την έκφραση «αγώνας για την ύπαρξη» που χρησιμοποιούσε συχνά ο Δαρβίνος. Η σύγχρονη βιολογία είναι εκ των πραγμάτων εξελικτική και αναπτύσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο που διαμόρφωσε ο Δαρβίνος, παρά τα όσα εκπληκτικά έχουμε ανακαλύψει έκτοτε και συνεχίζουμε να ανακαλύπτουμε διαρκώς. Όλα από αυτά, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, εντάσσονται με καταπληκτικό τρόπο στο δαρβινικό υπόδειγμα!
Φυσικά, όπως συμβαίνει σε κάθε υγιές επιστημονικό πεδίο, πολλά τεχνικά στοιχεία που αφορούν τους μηχανισμούς της εξέλιξης υπόκεινται σε αναθεωρήσεις, αλλάζουν από νέα ευρήματα και γίνονται αντιληπτά από διαφορετικές θεωρήσεις. Πόσο γρήγορα συμβαίνει η εξέλιξη; Ποια είναι η σχετική βαρύτητα μηχανισμών όπως η φυσική επιλογή, η σεξουαλική επιλογή, η γενετική παρέκκλιση και η ουδέτερη εξέλιξη; Ποιος είναι ο ρόλος των επιγενετικών αλλαγών στην εξέλιξη; Πόσο συχνή είναι η ανάμειξη διακριτών εξελικτικών κλαδιών; Νέα ευρήματα, επίσης, αλλάζουν συχνά πρότερες απόψεις για επιμέρους γεγονότα. Είναι οι Νεάντερταλ διαφορετικό είδος από εμάς ή μια ποικιλία μας (υποδείδος); Πότε ακριβώς εμφανίστηκαν τα πρώτα πολύπλοκα, πολυκύτταρα όντα; Πότε ακριβώς εποικίστηκε η ξηρά από τα ζώα και πότε από τα φυτά; Πότε ακριβώς συνέβη η συνένωση των πολύ διαφορετικών απλών κυττάρων χωρίς πυρήνα που οδήγησε στα μεγαλύτερα κύτταρα με πυρήνα και εντέλει στους πολύπλοκους οργανισμούς; Και άλλα πολλά. Νέα στοιχεία για τέτοια συμβάντα θα αποκτάμε διαρκώς όσο περισσότερο μελετάμε τη φύση. Όμως, τίποτε δεν έχει βρεθεί που να ανατρέπει τον βασικό πυρήνα του δαρβινισμού!
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε όλοι ορισμένα πράγματα που πλέον είναι αδιαμφισβήτητα για την επιστήμη. Εδώ και μισόν αιώνα, τουλάχιστον, δεν θα βρει κανείς ούτε καν συζήτησή τους σε κυριολεκτικά εκατοντάδες χιλιάδες, αν όχι εκατομμύρια, επιστημονικές δημοσιεύσεις σε εκατοντάδες επιστημονικά περιοδικά, αφού οι επιστήμονες τα θεωρούν δεδομένα! Εξάλλου, όσο μελετάμε τη ζωή, τόσο περισσότερο ισχυροποιούνται, καθώς συνηγορούν υπέρ της εξελικτικής θεώρησης εκατομμύρια ενδείξεις από εκατομμύρια οργανισμούς που μελετάμε κάθε μέρα. Το πλήθος των ενδείξεων είναι τόσο μεγάλο που για να ανατραπούν οι βασικές αρχές της εξέλιξης θα απαιτηθεί τεράστιος όγκος αντενδείξεων, κάτι που δεν είναι ορατό στο εγγύς μέλλον. Ας απαριθμήσουμε, λοιπόν, μερικά από τα δεδομένα αυτά.
Α) Όλοι οι έμβιοι οργανισμοί είναι αποτέλεσμα εξέλιξης. Ναι, η εξέλιξη συμβαίνει και δεν αφορά άτομα αλλά πληθυσμούς ατόμων που μεταβάλλονται από γενιά σε γενιά καθώς αλλάζει η συχνότητα των χαρακτηριστικών που έχουν τα άτομα που τους αποτελούν. Κι αυτό ισχεύει για όλους τους οργανισμούς.
Β) Όλοι οι έμβιοι οργανισμοί έχουμε κοινή προέλευση. Ναι, υπάρχει ένα τεράστιο δένδρο της ζωής που ενώνει όλους τους έμβιους οργανισμούς, σημερινούς και εξαφανισμένους. Αν το ακολουθήσουμε ως τη ρίζα, θα βρούμε τα πρώτα-πρώτα κύτταρα που εμφανίστηκαν στην απαρχή της ζωής, κάπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα.
Γ) Τα είδη πολλαπλασιάζονται κι εξαφανίζονται. Κάθε είδος, δηλαδή κάθε σύνολο ατόμων που έχει διακριτή, χωριστή γενεαλογία και τα μέλη του μπορούν να διασταυρώνονται και να αναπαράγονται μεταξύ τους παράγοντας γόνιμους απογόνους, ενδέχεται να εξαφανιστεί κάποια στιγμή ή να οδηγήσει στη δημιουργία περισσότερων διακριτών ειδών μέσα από διάφορες διαδικασίες, όπως η μακροχρόνια απομόνωση κάποιων πληθυσμών του.
Δ) Ο βασικός μηχανισμός που οδηγεί στην εμφάνιση νέων μορφών και χαρακτηριστικών είναι η φυσική επιλογή (συμπεριλαμβάνοντας και τη σεξουαλική επιλογή) που δρα πάνω σε ένα εύρος παραλλαγών, οι οποίες υπάρχουν σε όλους τους οργανισμούς ακόμα και σε αυτούς που μας φαίνονται ίδιοι μεταξύ τους. Οι παραλλαγές παράγονται με ποικίλους τρόπους μέσα από τυχαίες αλλαγές (μεταλλάξεις) στο γενετικό υλικό. Η διαδικασία της επιλογής, όμως, ΔΕΝ είναι τυχαία, καθώς όποιες παραλλαγές προσφέρουν έστω και μικρό πλεονέκτημα στο εκάστοτε περιβάλλον των οργανισμών, αναπαράγονται με μεγαλύτερη επιτυχία και αφήνουν περισσότερα αντίγραφά τους στις επόμενες γενιές, αλλάζοντας έτσι τα χαρακτηριστικά στους πληθυσμούς. Η διαδικασία αυτή, όταν συνεχίζεται για πολλές γενιές, οδηγεί σε μεγάλες αλλαγές, σε νέα είδη, σε νέες προσαρμογές κ.λπ. Η σεξουαλική επιλογή είναι η ισχυρότατη δύναμη που οδηγεί σε αλλαγή χαρακτηριστικών που προσφέρουν μεγαλύτερη ελκυστικότητα στο άλλο φύλο και προσφέρει τον μοναδικό μέχρι σήμερα τρόπο να εξηγήσουμε τη μορφή των σεξουαλικών οργάνων και συμπεριφορών σε όλους τους έμβιους οργανισμούς! Εννοείται ότι παράλληλα με την επιλογή συμβαίνουν και άλλες διαδικασίες, όπως η γενετική παρέκκλιση, οι οποίες όμως προκαλούν αλλαγές που δεν προσφέρουν κάποιο πλεονέκτημα και δεν οδηγούν στην εμφάνιση προσαρμογών.
Ε) Ο άνθρωπος είναι μέρος του ίδιου αυτού δένδρου της ζωής. Ναι, είναι δεδομένο ότι έχουμε εξελιχθεί μέσα από την ίδια διαδικασία με όλους τους άλλους οργανισμούς. Και εμείς και οι πρόγονοί μας ανήκουμε στην ομάδα των μεγάλων πιθήκων (Ανθρωποειδείς) που με τη σειρά τους ανήκουν στην ευρύτερη ομάδα των πιθήκων (Πρωτεύοντα), στην ακόμα ευρύτερη των θηλαστικών κ.ο.κ. Οι κοντινότεροι ζώντες συγγενείς μας είναι οι χιμπατζήδες και οι μπονόμπο, και οι κοντινότεροι εξαφανισμένοι συγγενείς μας είναι οι Νεάντερταλ και οι «Ντενίσοβα», με τους οποίους όλοι οι μη αφρικανικής καταγωγής πληθυσμοί έχουμε ανταλλάξει γενετικό υλικό. Δηλαδή, οι πρόγονοί μας διασταυρώθηκαν μαζί τους όταν τους συνάντησαν στην Ευρασία καθώς μετανάστευαν εκτός Αφρικής. Παλαιότεροι συγγενείς μας είναι οι «άνθρωποι της Χαϊδελβέργης» και μια σειρά από πολλά άλλα είδη, με γνωστότερα ίσως εκείνα των Αυστραλοπίθηκων. Το κλαδί στο οποίο ανήκουν όλοι αυτοί χωρίστηκε από εκείνο που οδήγησε στους χιμπατζήδες και τους μπονόμπο κάπου έξι με επτά εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα.
Ζ) Η εξέλιξη δεν έχει σκοπό ή προδιαγεγραμμένη κατεύθυνση αλλά προχωρά ανάλογα με την αλληλεπίδραση των οργανισμών με το εκάστοτε περιβάλλον τους. Οι απλούστεροι οργανισμοί δεν είναι αναγκαίο να γίνουν πιο πολύπλοκοι, και οι χιμπατζήδες δεν θα γίνουν άνθρωποι! Η εξέλιξη προχωρά προς χιλιάδες διαφορετικές κατευθύνσεις, διαφορετική σε κάθε κλαδάκι του δένδρου της ζωής ανάλογα με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι αντίστοιχοι οργανισμοί και ανάλογα με το κληρονομημένο γενετικό υλικό που έχουν. Εξάλλου, τα βακτήρια που έχουν εμφανιστεί πολύ πριν από τους πιο σύνθετους οργανισμούς, συνεχίζουν να εξελίσσονται με γοργό ρυθμό, παραμένοντας μικροσκοπικά, μικρά κύτταρα χωρίς πυρήνα. Ελάχιστα μόνο από τα βακτήρια, πριν από δύο δισεκατομμύρια χρόνια περίπου, ενώθηκαν με μια άλλη μορφή μικροσκοπικών κυττάρων, τα λεγόμενα αρχαία, οδηγώντας στη δημιουργία πιο περίπλοκων κυττάρων, με πυρήνα, μιτοχόνδρια κ.λπ., Αυτό έδωσε αρκετά αργότερα τη δυνατότητα να ενωθούν πολλά τέτοια κύτταρα και να «μοιράσουν» τις δουλειές που κάνει το καθένα, οδηγώντας στους περίπλοκους πολυκύτταρους οργανισμούς, όπως τα φυτά, τα ζώα και οι μύκητες. Τα περισσότερα βακτήρια και αρχαία, όμως, συνέχισαν να εξελίσσονται μόνα τους προς ποικίλες κατευθύνσεις.
Η) Δεν υπάρχουν «ανώτεροι» και «κατώτεροι» οργανισμοί. Οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνται κατά σύμβαση και μόνο, υπονοώντας τους πιο περίπλοκους και τους λιγότερο περίπλοκους, και δεν έχουν αξιακό περιεχόμενο. Όλοι οι οργανισμοί που ζούμε σήμερα έχουμε το ίδιο ιστορικό βάθος, έχουμε πίσω μας ίση εξελικτική ιστορία τεσσάρων δισεκατομμυρίων ετών, και όλοι ενωνόμαστε εντέλει στο ίδιο δένδρο της ζωής, όπως συμβαίνει άλλωστε με τα μικρότερα και τα μεγαλύτερα κλαδιά κάθε δένδρου.
Όλα τα παραπάνω ΔΕΝ αποτελούν αντικείμενο διαφωνίας ή αντιπαράθεσης στο πλαίσιο της σύγχρονης βιολογίας, εδώ και αρκετές δεκαετίες! Οι όποιες ενστάσεις προέρχονται από ανθρώπους εκτός του επιστημονικού αυτού χώρου και δεν βασίζονται σε στοιχεία παρά μόνο σε δογματικές πεποιθήσεις, προσωπικές απόψεις ή στην προσπάθεια να βρεθούν «κενά» στις γνώσεις μας για την εξέλιξη (κάτι που, φυσικά, δεν θα αποτελούσε έτσι κι αλλιώς στοιχείο υπέρ οποιασδήποτε υποθετικής εναλλακτικής). Ακόμα κι αν εκφράζονται τέτοιες «αντιρρήσεις» από βιολόγους (σπανίως μεν), αυτές δεν αποτελούν «αντίρρηση εντός της επιστημονικής κοινότητας» αφού θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η επιστήμη ΔΕΝ είναι ζήτημα προσώπων αλλά συνιστά συλλογική προσπάθεια και οι επιστημονικές απόψεις οφείλουν να υπόκεινται στη βάσανο της δημοσίευσης σε επιστημονικά περιοδικά και του ελέγχου από το σύνολο των ειδικών!
Θα πρέπει, λοιπόν, να αποφασίσουμε εάν θέλουμε η παιδεία μας να βασίζεται στην επιστήμη και τα όσα μαθαίνουμε μέσω αυτής για τον κόσμο ή να αναπαράγουμε παραδοσιακές, δογματικές ή άλλες δοξασίες που ίσως ακούγονται πιο εύπεπτες, ευχάριστες ή και παρηγορητικές. Το σύνολο του πολιτισμού μας, όμως, βασίζεται διαχρονικά στην προσπάθεια ορθολογικής εξήγησης του κόσμου και η παιδεία μας έχει όντως ως φάρο την επιστήμη σε όλα τα άλλα πεδία της γνώσης. Είναι καιρός να απαλλαγούμε από αντιεπιστημονικές προσεγγίσεις και στο πεδίο της βιολογίας.
Τα όσα μας έδειξε αρχικά ο Δαρβίνος φωτίζουν το σύνολο της επιστήμης αυτής και μας δίνουν τα εργαλεία να κατανοήσουμε καλύτερα τόσο τη θαυμαστή ποικιλία της ζωής όσο και τον ίδιο μας τον εαυτό. Δικαίως, λοιπόν, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες και διανοητές στην ιστορία της ανθρωπότητας και δικαίως γιορτάζουμε κάθε χρόνο τα γενέθλιά του.
*Καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας,
Πρόεδρος Τμήματος Βιολογικών Επιστημών, Παν/μιο Κύπρου
Μέλος του Δ.Σ. της βιος-Society of Biological Sciences in Cyprus (https://sbscy.org/)
Πρόεδρος Ελληνικής Εξελικτικής Εταιρείας (ΕλΕξΕ) (https://hevos.nhmc.uoc.gr)
